W XIX w. zaznaczyi si? dose intensywny rozwqj psychologii. Wedlug Pastuszki (1971) psychologia nowozytna rozwijala si? od XV do XIX w., przy czym doszlo w tym okresie do: 1) powstania nowej koncepcji czlowieka, 2) zroznicowania poglqdow і kiemnkow psychologicznych, mimo ze nadal funkcjonowaly one w ramach systemow filozoficznych,- 3) rozwoju badan empirycznych І zmierzania do badan doswiadczalnych, 4) proby uniezaleznienia si? psychologii od filozofii.
Psychologia ostateeznie uniezaleznila si? od filozofii w XIX w., jej historia splata si? z historic filozofii i — wielu innych nauk, m. in. medycyny, a zwlaszcza psychiatrii. Doswiadczenia z „magnetyzowaniem” Franciszka Mesmera zwrocily uwag? na nerwice І mozliwosc ich leczenia; potem duzy wplyw na psychologi? wywierala psychoanaliza. Wedlug Hilgarda (1972) w XIX w., zanim powstala wlasciwa psychologia eksperymentalna, rywalizowaly z sobq dwie teorie psychiki: psychologia wladz duszy і psychologia asocjacyjna. W psychologii wladz duszy utozsamiano dusz? z psychikq, ktora ma kilka wladz zawiadujqcych odpowiednimi czynnosciami, np. mysieniem, odezuwaniem, wolq. Frenolodzy, np. Franciszek Gall, w XIX w. probowali zlokalizowac poszczegolne wladze w roznych cz? sciach mozgu. Zgodnie z tq teoriq klasyfikowano tylko zjawiska psychiczne, lecz ich nie tlumaczo — no. Psychologia asocjacyjna przeezyla istnieniu wrodzonych wladz psychiki, a wi? c byla teoriq przeciwstawnq. Psychika sklada si? tylko z wyobrazeri, ktore wytwarzajq si? za posrednictwem zmyslow. Wyobrazenia te kojarzq si? (asoejaeja) na zasadzie podobienstwa, bliskosci і kontrastu, со jest zrodlem wszelkich procesow psy — chicznych. Slady psychologii wladz duszy spotyka si? obecnie przy oznaezaniu podstawowych zdolnosci, ktore decydujq о wynikach testow psychologicznych. Slady teorii asocjacyjnej wyst? pujq obecnie w teorii uezenia si?, a zwlaszcza w teorii reakcji warunkowych, z tym ze kojarzeniu podlegajq nie wyobrazenia, lecz bodzee і reakeje. W 1855 r. Herbert Spencer wprowadzil do psychologii ewoluejonizm,
W 1859 r. A. Bain stworzyl poczqtki psychologii woli і uczuc. W 1874 r. Wilhelm Wundt stworzyl psychofizjologi?. W 1890 r. Ch. von Ehrenfels zapoczqtkowal psychologi? postaci. W 1897 r. I. P. Pawlow wprowadzil termin „odruchy psy — % chiczne”, a w 1903 r. sformulowal teori? odruchow warunkowych. W 1898 r..dzi? ki 7 G. Tardemu powstaly poczqtki psychologii spolecznej. g
Do rozwoju seksuoiogii і seksiatrii w XIX w. w duzej mierze przyczynila si? psychiatria. Neurolodzy і psychiatrzy (R. Krafft-Ebing, L, Nacke, J. Charcot, g К. Magnan і in.) dostarczali zdumiewajqcego bogactwa tresci w przypadkach ‘j patologicznej seksualnosci. Wprawdzie w XIX w. coraz racjonalniej podchodzono do zaburzen seksualnych, jednakze poprzestano glownie na opisywaniu ich sympto- ‘Ц matologii і genezy, natomiast w zakresie leczenia nie przejawiano zbytniej aktyw — ¥> nosci. Bylo to cz? sciowo uwarunkowane poglqdami, ze zaburzenia te, a zwlaszcza g zboczenia, sq wyrazem zwyrodnienia eziowieka, wi? c mozliwosci leczenia sq znikome I lub zadne. Cz? sciowo zas nihilizm leezniezy by! uwarunkowany stosunkowo slabym owczesnym stanem rozwoju psychiatrii, і brakiem skutecznych sposobow leczenia | psychiatrycznego. :■%
W XIX w. toczyl si? w psychiatrii spor mi? dzy „somatykami” і „psychikami”. |
Somatycy uwazali, ze choroby psychiczne sq spowodowane przez zmiany anato — miczne w mozgu; byli wi? c materialistami (Szumowski, 1961), Psychicy twierdziii, ze choroba psychiczna jest choroby duszy, ktora jest rozna od ciala, a zmiany aaatomiczne w mozgu majq charakter wtorny і sq nast? pstwem choroby psychicznej. W Niemczech psychiatria holdowala spekulacyjnym pogiqdom Immanueia Kanta (1724-1804), tworcy idealizmu transcendentainego (krytycyzmu teoriopoznawcze — go), a nie medycyny. Jak podal Korzeniowski (1965), fiiozofowie byli rzeczoznawca — mi w sqdzie oraz sporzqdzali ekspertyzy sqdowo-psychiatryczne, oparte na ocenie religijno-moralnej przest? pcy chorego psychicznie. Waznq rol? odgryvvala sprawa wolnej woli podsqdnego. W leczeniu chorych psychicznie glowny nacisk kladziono na oddzialywanie naukami moralnymi, a nie innymi formami leczenia. Poglqdy te zwalczala szkoia somatykow, chociaz і sami somatycy uznawali istnienie duszy.
Do rozwoju fatalistycznych і rasowych kierunkow w psychiatrii przyczynily si?, wedlug Korzeniowskiego (1965):
1) fatalistyczny poglqd со do rokowania w wielu psychozach uznawany przez czolowego psychiatr? niemieckiego, E. Kraepelina,;
2) prace В. A. Morela і C. Lombrosa oparte na zalozeniach teorii degeneracji; zgodnie z niq choroby psychiczne і przest? pczosc sq skutkiem zwyrodnienia pewnych rodow z powodu dziedziczenia chorob i wad nabytych; kierunek ten rozwijal takze V. Magnan, przy czym w pewnym stopniu wiqzala si? z tym frenologia F. GaJIa.
Franciszek Gall (1758-1828), lekarz wiedenski, stworzyl frenologi?. Opierala si? ona na hipotezie, ze w mozgu istniejq osrodki anatomiczne dla roznych funkcji psychicznych. Na powierzchni mozgu zlokalizowane sq osrodki funkcji psychicz — nych і cielesnych. Odpowiednio do stopnia swego rozwoju tworzq one na powierzchni czaszki czlowieka wypuklosci, ktore mozna wymacac. A wi? c obmacujqc czaszk? czlowieka mozna rozpoznac u niego rozmaite cechy charakteru: towarzyskosc, milosc do dzieci, pych?, zbrodniczosc itp, (Szumowski, 1963). Gall byl poprzedni — kiem nauki о lokalizacjach anatomicznych w mozgu, ktorq potem rozwinql P. Broca. Wielu psychiatrow przyj? lo hipotez? Gaila о morfoiogicznym podlozu specyficznych dyspozycji psychicznych; w zwiqzku z tym musieli uznac takze zakotwiczenie si? korzeni potrzeb seksualnych w mozgu (Mette, 1974). Zwiqzane z seksualnosciq przezycia і dzialania uzyskaly w ten sposob ocen? koniecznosci, со pozwolilo na przelamanie zasadniczego rozgraniczenia mi? dzy seksualnosciq ludzkq І zwierz? cq. Moreau de Tours (1880), na podstawie nauki Gaila о instynktach, wprowadzil poj? cie sens genesique, ktore znalazlo duzy poklask.
Na ksztaltowanie si? teorii psychiatrycznych, oprocz Gaila, duzy wplyw wywarl Cesare Lombroso (1835- 1909), wloski psychiatra І antropolog, tworca antropolo — gicznej szkoly prawa karnego. Stworzyl on nauk? о urodzonym przest? pcy і о kry — teriach antropologicznych cechujqcych jego budow? cielesnq (tzw. typ lombrosowski). Nauki jego obalono w XX w. Duze znaczenie dla powstajqcych poglqdow seksuologicznych і seksiatrycznych mialo ksztaltowanie si? poj? c w psychiatrii. Jak pisal Mette (1974), J. E. D. Esquirol uwazal, ze w nauce Gaila jest cos, со jest warte gl? bszego rozwazenia. Oprocz tego sqdzil, ze masturbacja nie powinna bye oceniana jako przyezyna chorob psychicznych, lecz jako ich objaw. W psychiatrii wzrastalo zainteresowanie dziedzicznosciq. Moreau de Tours (1804-1884) przypisy-
96. Cesare Lombroso (1836 — 1909), wloski psycliiatrg ;i : : ‘yv. j zasfuzony w dziedzinie antropologii kryminaiistycznej;
ч"
wal jej wi? cej znaczenia niz czyniono to zwykie uprzednio. Jednak dopiero B. A. Morel | (1809- 1873) wyrazil poglqd, ze degeneracja jest jednym z istotnych czynnikow p r zy czy m aj ^cy ch si? do rozwoju wi? kszosci chorob psychicznych. Uwazal przy tymj ze teza о degeneracji moze bye jeszcze udoskonalona przez to, ze dochodzi do post? puj^cego nasilania si? degeneracji poprzez dziedziczenie, a wi? c do jej nasilania si? w szeregu nast? pujg. cych po sobie "pokoleri. W ten sposob Morel stworzy! podstawy teorii degeneracji, ktorej holdowalo wielu psychiatrow. I
Glownym wyrazicielem we Francji teorii degeneracji Morela byl Valentin Magnan (1835-1916), Jak podal Mette (1974), wprowadzil on jednak do swych rozwazari darwinistyezny punkt widzenia і uwolnil si? od silnie przesyconych’ religijnoscit) pogi^dow Morela. W tym nowym uj? ciu degeneracja byla objasniana czynnikami atawistyeznymi. Do rozwazari Magnana dotycz^cych iokalizacji w mozgu dolqczyly si? jeszcze niektore elementy schematu frenologicznego A. Comte’a!
Z pism Darwina zas dolqczyl on poglqdy zwi^zane z teoriq pangenezy, dzie-{ dziedzicznosci і teorii nasienia. Takze R. Krafft-Ebing (1840-1902) holdowal teorii degeneracji, a rownoczesnie opisywal wiele form patologicznych potrzeb І zachowan’ ^ seksualnych, W ksi^zee pt. Psychopathia sexualis, wydanej w 1886 r., stworzyl podwaliny przyszlego rozwoju seksuologii і seksiatrii. Przeciwko teorii degeneracji wyst? powal P. Mobius (1853-1907). Rownoczesnie wzbudzil on zgorszenie publi4! kacjc| pt. О jhjologicznej glupocie kobiety (1900), gdyz brak bylo w niej rzeczowcj argumentaeji naukowej. Zawarl w niej natomiast uwagi dyskredytuj^ce kobietyl’ Natomiast wyraznie teorii degeneracji przeciwstawiai si? I. Miecznikow (1904)..1/ Udzial psychiatrii w rozwoju seksuologii і seksiatrii w zakresie niektorych. problemow — jak wynika z tych rozwazari — prawie calkowicie pokrywal si?
 |
z oddzialywaniami, jakie wywierala teoria degeneracji. Jak podal Mette (1974), na poczqtku XIX w, doszto do zespolenia si? psychiatrii z oddzialywaniami, kto — re — w sensie A. Tissota — zmierzaly do zapobiegania szkodliwym dla zdrowia ‘ nast? pstwom aktywnosci seksualnej. P. J. G. Cabanis (1802), lekarz francuski (1757-1808), przyj^l za dowiedzione zwigzki mi? dzy chorobami psychicznymi
1 zaburzeniami w obr? bie narzqdow plciowych. Podobnego zdania byli K. Lowenstein (1823) і J. Haussler (1826) oraz lekarz rosyjski R. Kaan (1844), ktory po raz pierwszy w historii uzyl w 1843 r. poj? cia psychopathia sexualis na oznaezenie
: odchylen і zboczeri pop? du seksualnego. Satyriasis (znane od dawna) oraz nimfo — V mania znajdujt| si? w kazuistyce J. E. D. Esquirola, ktory ich przyezyn dopatrywal ’ si? w narz^dach plciowych, lecz wyjasnial je jako nast? pstwo podniet wychodzqcych
2 nich І oddzialywaj^cych na mozg. Moreau de Tours opisal takze hypospadi?
; Г Щ
і hermafrodytyzm. Od Ch. Lasegue’a (1877) pochodzi termin „ekshibicjonizm”./ Takze V. Magnan (1890) poswi? cil temu tematowi swe badania. Fetyszyzmem f zajmowaii si? R. Krafft-Ebing і A, Binet (1857-1911). Krafft-Ebing przypisywa! : w jego powstaniu zasadnicze znaczenie przezyciom. I
Wielktj. тої? w rozwoju psychiatrii odegral Filip Pinel (1745-1826), lekarz’ , francuski, ktory zdj^l kajdany chorym iudziom; przekszEalcil on domy opiekt g nad psychicznie chorymi w prawdziwe szpitale psychiatryczne. Jean M. Charcot |‘ (1825- 1893) interesowal si? hipnotyzmem w zwi^zku z histeri^. Uznal on, ze Щ histeryczka nie jest seksualnie zezwierz? con^ kobiety; stwierdzik ze jest ona osobti ||
 |
 |
 |
|
m
|
|
chor$. Obalif poglqd, ze histeria wywolana jest przez chorob? macicy iub nie І l&spokojone t? sknoty seksualne, Jednakze takze і on nie mogl si? wyzwolic zpodejrzenia, ze histeria ma jednak przyczyny cielesne. Wierzyl, ze schorzenie to ma swoj^ przyczyn? w jajnikach kobiety і dlatego nazwal t? chorob? ovarie hysterique. Pogl^d Charcota przyj? lo wielu lekarzy. Tylko tym mozna tlumaczyc, ze jeszcze na ipocz^tku XX w. wierzono, ze mozna wyleczyc histeri? przez operacyjne usuni? cie wewn? trznych narz^dow plciowych. Jeszcze w 1911 r. slawny ginekoiog Luigi Bossi nakazywa! tego rodzaju totaln^ operacj? (Jaeckel, 1969). Uczniem Charcota byl Zygmunt Freud, ktory w 1895 r. opublikowal dzielo pt. Studien itber Hysteric4, glosil w nim pogl^d, ze wszystkie schorzenia duchowe S£| wynikiem stlumionych pragnien. seksualnych, a wi? c takze і histeria. Jego uczniowie poszli tak daleko, ze histeryczki uwazaii za kobiety seksualnie nie zaspokojone. Niektorzy sjjdztt, ze wplyw Charcota na Freuda spowodowal, iz w swoich koncepcjach podkreslal on zasadnicz^ rol? pop? du seksualnego w powstawaniu zaburzen psychicznych.
Niektorzy badaczc seksualni XIX w. wywodzili niski glos kobiety z ekscesow seksualnych lub zbyt cz? stych masturbacji lechtaczkowych. Do dobrego tonu nalezal wowczas wysoki glos kobiety, ktory byl oznak^ jej niewinnosci. Wielu wyznawcow mial takze falszywy pogl^d, ze nimfomania jest naturalnym nast? pstwem braku cifjzy і nie zaspokojonych pragnien posiadania dziecka. Jednak pop? d seksualny kobiety oraz instynkt macierzynski sjj od siebie niezalezne. Kobieta moze pragngc dziecka і nie miec potrzeb seksualnych; inna zas ma silne potrzeby seksualne, lecz nie chce сщіу ani macierzynstwa.