Proces warunkowania, tj. wytwarzania si? seksualnych odruchow warun — kowych, jako szczegolna postac procesu uczenia si? nowych reakcji na bodzee seksualne, odgrywa bardzo wazn^ rol? w ksztaltowaniu si? tresci upodoban, zachowan i fantazji seksualnych oraz wywiera zasadniezy wpfyw na przebieg reakcji t sprawnosc funkcji seksualnych. Proces ten jest oparty m. in. na zasadzie, ze sposob zachowania konczqcy si? pozytywnym efektem (wzmocnienie pozytywne) ma tendencj? do cz? stego powtarzania si?. Так wi? c satysfakcjonujiice zachowanie seksualne rozwija si? przede wszystkim zgodnie z zasadq. pozytywnego wzmocnienia w ramach warunkowania.
Wedlug Kasatkina (1956) pierwsze nabyte reakcje w rozwoju ontogenelyeznym powstajq. na zasadzie odruchow warunkowych. Mozliwosci ich powstawania s< wyznaczone przez stopien organieznej dojrzafosci kory mozgowej, a powstanie pierwszych skojarzen odruchowowarunkowych zapocz^tkowuje indywidualny roz — woj sumy doswiadezen czlowieka. Odruchy warunkowe, m. in. seksualne, sq podsta — wowym mechanizmem, za pomocg. ktorego ksztaltuje si? olbrzymib bogactwo j roznorodnosc (a zatem і odr? bnosc) osobowosci cziowieka okreslaj^ce m. in. jego niepowtarzalnosc.
W miar? upiywu lat і nabywania coraz to wi? kszej liczby doswiadczen seksualnych wzrastaj^ u cziowieka tendencje do wyrafinowania w zyciu seksualnym oraz poszukiwania „nowych” bodzcow. Wzrost tych tendencji przejawia si? nie tylko w zakresie zycia osobniczego, ale І w zakresie filogenetycznej ewolucji cziowieka. Jednym z elementow rozwojowych jest bowiem wzrost liczby roznorod — nych utrwalonych odruchow warunkowych, ktore odrozniaj^ cziowieka stojgcego na wysokim szczeblu rozwoju od cziowieka prymitywnego. Wsrod tych licznych і roznorodnych utrwalonych odruchow warunkowych nieposlednia rol? odgrywajq odruchy warunkowe і skojarzenia о eharakterze seksualnym, ktore, stanowi^c jeden z elementow rozwojowych, sq rownoczesnie podstawq rozbudowy wyrafinowania w zyciu seksualnym.
Silne skojarzenia odruchowowarunkowe о eharakterze seksualnym powstajq najcz? sciej w okresie dojrzewania (a takze і w okresie dojrzalosci) і doprowadzaj^ do lego, ze duza liezba bodzcow pierwotnie oboj? tnych seksualnie staje si? bodzeami wywoluj^cymi podniecenie seksualne. A zatem coraz wi? cej bodzcow pierwotnie oboj? lnych seksualnie zaezyna oddztaiywac na cziowieka w sposob pobudzaj^cy, wytwarzaj^c cz? ste і diugotrwaie stany napi? c seksualnych. Sfera seksualna doznaje wi? c cz? stych podniet prowadz^cych do pobudzen seksualnych. Stale napi? cta w sferze seksualnej przyczyniajq. si? z kolei do wzmozenia sily potrzeb seksualnych, niogEjcych w koncu doprowadzic do zachwiania rownowagi і harmonii rozwojowej mi? dzy seksualnosciq a pozaseksuainymi cechami osobowosci. W niektorych przy — padkach moze to wiesc do rozwoju dewiacyjnych form zachowania si? seksualnego, dysharmonizujjtcych z pozostaiymi cechami osobowosci, a nawet moze stawac si? hamulcem rozwoju seksualnego і ogolnego cziowieka. Natomiast unikanie oddzialy — wania wtornych, odruchowowarunkowych bodzcow seksualnych і odwracanie od nich uwagi moze wiesc do zbyt rzadkich pobudzen seksualnych, со oslabia potrzeby seksualne w ogole, uposledza rozwoj seksualnego wyrafinowania, a przez to moze rowniez stawac si? hamulcem rozwoju seksualnego (a nawet moze wplywac uposledzaj^co na ogolny rozwoj cziowieka).
Wyrafinowanie w zyciu seksualnym moze powstawac w roznorodny sposob, moze bye uwarunkowane roznymi czynnikami і moze si? przejawiac w rozmaity sposob. Wyrafinowanie seksualne moze oznaczac wszelkie sposoby zmierzaj^ce do zwi? kszenia sily napi? c emocjonalnych w czasie kontaktow seksualnych — dla uzyskania wi? kszej rozkoszy. Moze bye wynikiem zbyt silnych lub zbyt siabych potrzeb seksualnych. Wyrafinowanie w tym sensie oznaeza istnienie sprawnosci і gotowosci do stosunku plciowego, ktory jest celowo odwlekany, aby zwi? kszyc istniejc|ce napi? cie emocjonalne і w ten sposob przysporzyc sobie (i partnerowi) wi? cej rozkoszy (poprzez zwi? kszenie sily bodzcow pobudzaj^cych oraz przez przedluzenie czasu trwania napi? cia emocjonalnego). Wyrafinowanie moze si? tez przejawiac w „technice” kontaktu seksualnego zmierzajqcej do urozmaicenia jego przebiegu і dostarezenia wi? kszych napi? c emocjonalnych. Wi? ksze napi? cia emocji seksualnych mozna wreszeie uzyskac nie tylko przez zmian? „techniki”, ale і poprzez
zmian? partnera seksualnego, ktory przestal bye juz zrodlem pobudzen seksualnych.
Istotnym podlozem rozwoju wyrafinowania jest nie tylko zwi? kszone nat? zenie potrzeb seksualnych, wchodz^cych latwo w skojarzenia odruchowowarunkowe
0 eharakterze seksualnym, ale і obnizona sila potrzeb seksualnych ogolnych (со zmusza do wyszukiwania nadzwyczajnych bodzcow podniecaj^cych dla osiq. gni? cia wi? kszych napi? c emocjonalnych) lub tylko w odniesieniu do jednego konkretnego partnera (со wymaga zmiany techniki seksualnej albo zmiany partnera).
Seksualne skojarzenia odruchowowarunkowe odgrywaja istotna rol? w rozwoju wyrafinowania і w ogole erotyzmu. Skojarzenia te, najcz? sciej utrwalone, doprowa — dzaj^ do tego, ze wiele roznorodnych, pierwotnie oboj? tnych seksualnie, bodzcow staje si? silnymi bodzeami wzbudzaj^cymi podniecenie seksualne lub zahamowania seksualne, Zalezy to od rodzaju bodzcow oboj? tnych і caloksztaltu sytuacji, w ktorej dochodzi do powstawania skojarzen odruchowowarunkowych.
Proces powstawania і szybkosc utrwalania si? seksualnych skojarzen odruchowowarunkowych (o eharakterze pobudzajgcym lub hamujqcym) zalezy od wielu czynnikow. Przede wszystkim zalezy one od sily potrzeb seksualnych. Im wi? ksze sq potrzeby seksualne, a w zwi^zku z nimi stany napi? c emocjonalnych (zwlaszcza w wieku dojrzewania і mlodzienczym), tym latwiej і szybeiej dochodzi do powstawania skojarzen. Duze znaezenie ma tez aktualny stan napi? c emocjonaino-seksualnych zwi^zany z utrzymywaniem uregulowanego pozyeia seksualnego lub z dlugotrwaly — mi stanami abstyneneji. W czasie abstyneneji seksualnej wzmaga si? napi? cie
1 gotowosc do wyladowari seksualnych. W czasie tych wyladowan (osiqgaj^cych, przy rzadkiej cz? stotliwosci, a duzej sile potrzeb, znaezne nat? zenie towarzyszqcych im emocji) bardzo latwo і szybko dochodzi do powstawania skojarzen. Natomiast u osob „przesyconych” seksualnymi wyladowaniami powstawanie tych skojarzen jest utrudnione, czasem niemozliwe, a niekiedy dochodzi. nawet do powstawania skojarzen paradoksalnych, gdzie bodziec pierwotnie pobudzaji*cy seksualnie zamie — nia si? w bodziec hamujqcy (na tej zasadzie partner seksualny pierwotnie pobudzajip cy seksualnie wskutek „przesytu" moze wzbudzac odczucia hamujace seksualnie).
W procesie warunkowania pewn^ rol? odgrywa jakosc bodzcow kojarzijcych si? ze stanami pobudzania seksualnego. Jedne kojarz^ si? latwiej, inne trudniej. Im wi? ksz4 przyjemnosc lub przykrosc sprawia bodziec oboj? tny seksualnie (pierwotnie) kojarzqcy si? z podnieceniem seksualnym, tym szybeiej powstaj4 skojarzenia і tym szybeiej zamienia si? on w bodziec pobudzaj^cy lub hamuj^cy seksualnie.
Pewne znaezenie w procesie warunkowania maj$ uprzednie doswiadezenia zwi^zane z rodzajem bodzea. Jesli bodziec jest pierwotnie oboj? tny seksualnie і nie znany, wywoluje on reakcj? zainteresowania і pobudzenie oraz latwiej kojarzy si? ze stanami pobudzenia seksualnego. Jesli zas bodziec jest dobrze znany і zwiqzany z negatywnymi doswiadezeniami, tj. budzt|cy uczucia przykre, a nie przyjemne, to do skojarzen nie dochodzi lub powstajq skojarzenia „paradoksaine”. Так np. zapo — wiedz kontaktu seksualnego w postaci pocalunku z osobq, wobec ktorej odczuwa si? zniech? cenie seksualne, budzi nie podniecenie seksualne, lecz nastawienie negatywne.
Duz$ rol? w powstawaniu skojarzen odgrywajq ogolne cechy osobowosci, np. u osob l? kliwych wyst? puje duza gotowosc do powstawania silnych skojarzen pobudzen seksualnych (i wszystkich innych) z l? kiem.
Wreszcie na powstawanie skojarzen wplywa aktualny stan ukladu nerwowego і psychiki. Jesii stan funkcjonalny kory mozgowej jest nie uszkodzony і zachowuje ona prawidlow^ pofaudJiwosc, to do skojarzen seksuainych odruchowowarunko — wych dochodzi bardzo szybko. JesJi zas stan funkcjonalny kory mozgowej jest uszkodzony, со przejawia si? w zahamowaniu jej pobudliwosci, to skojarzenia seksualne odruchowowarunkowe mog^ w ogole nie powstawac. Так dzieje si? np., gdy cziowiek cierpi na depresj? — wowczas nawet silny bodziec seksualny nie wy woluje podniecenia seksualnego, poniewaz w korze mozgowej zalega silny proces hamowania umemozliwiajqcy prawidlowq reakcj? organizmu na dzialania bodzca.
Rodzaj powstalych seksuainych odruchow warunkowych odgrywa bardzo duzq rol? w erotyzmie czlowieka. Bodzce pierwotnie’ oboj? tne seksualnie, ktore albo poprzedzajg., albo towarzysz^ stanom podniecenia seksualftego, same nabywajq zdolnosci do wywolywania tych podniecen — a wi? c same stajq si? bodzcami seksualnymi. Oczywiscie, skojarzenia te nie zawsze sg trwale i, jesii nie sq podsycane, mog^ ulegac wygaszeniu. Zachodzq one na zasadzie przenoszenia si? stanow emocjonalnych (napi? c uczuciowych) na bodzce і sytuacje, ktore towarzyszyly ich wyst? powaniu. Po powstaniu skojarzen bodzce tc і sytuacje nabieraj^ same wlasciwosci wywolywania napi? c emocjonalno-seksualnych, ktore przedtem z nimi wspol wys t? powaly.
Stale powstaj^ce skojarzenia seksualne odruchowowarunkowe powodujq zmia — ny w ogolnym zachowaniu si?, odczuwaniu, mysleniu і w sposobach reakcji na wszelkie bodzce zewn? trzne‘ і wewn? trzne.
Rodzaj powstalych skojarzen erotycznych zalezy przede wszystkim od sily і rodzaju uczuc, jakimi zwiqzani s^ partnerzy. Im silniejsze s$ te uczucia, tym gl? bsze wywoluj^ poruszenie calej psychiki towarzysz^ce powstajqcym pobudzeniom emoc — jonalno-seksualnym і do tym silniejszych skojarzen doprowadzaj^, Jesii darzy si? partnera gl? bokim uczuciem milosci seksualnej, to wszystko, со si? z nim wiqze, со od niego pochodzi, со jego przypomina і со staje si? jego sygnalem (zapach perfum, cz? sc garderoby, fotografia itp.), moze stawac si? silnym bodzcem podniecaj^cym seksualnie. Jesii zas stykanie si? z tymi przedmiotami jest cz? ste, to moze dojsc do silnych skojarzen і upodoban, ktore stajq si? swojego rodzaju fetyszami wzbudzajq — cymi szczegolnie silne stany podniecenia seksualnego.
Jesii powstale seksualne skojarzenia odruchowowarunkowe sq dose silne, moze dojsc do zjawiska generalizaeji bodzeow emocjonalno-seksualnych, polegajqcego na tym, ze juz nie tylko bodzce pierwotnie oboj? tne seksualnie nabywajq wlasciwosci bodzeow seksuainych, lecz nawet wszelkie bodzce podobne do bodzeow pierwotnie oboj? tnych rowniez nabywajj| tych wlasciwosci. Na przyklad zapach pierwotnie oboj? tny seksualnie, ktory b? dzie si? stale kojarzyc ze stanami podniecenia seksualnego zwifjzanymi z osob^ ukochanego partnera, stanie si? sam bodzcem seksualnym wzbudzajqcym podniecenie і sygnalizujqcym obecnosc partnera. Jesii skojarzenia te b? d^ dostateeznie silne, to moze dojsc do uogolnienia bodzeow emocjonalnych, ktore. b? dzie polegac na tym, ze juz nie tylko zapach pochodzgcy od ukochanej osoby staje si? bodzcem seksuainym, lecz staje’ si? nim dany rodzaj zapachu pochodz^cy od innych osob, a nawet nie zwiqzany z zadnymi innymi osobami. To samo odnosi si? do wszystkich przedmiotow, sytuacji, a nawet ludzi.
Powstawanie seksuainych skojarzen odruchowowarunkowych oraz ich uogol — nienie si? ша najcz? sciej miejsce w okresie dojrzewania і wczesnej mlodosci, kiedy potrzeby seksuaine sq silne, mozliwosc ich zaspokajania jest nikia (a wi? c powstajq dlugie okresy abstynencji) oraz mechanizmy roznicujqce nie sq jeszcze dostatecznic wyksztalcone, W miar? uplywu lat sytuacja si? zmienia. Potrzeby seksuaine z wolna stajq si? coraz siabsze, mozliwosc ich regularnego zaspokajania w wieku dojrzalym wzrasta і zwi? ksza si? sila mechanizmow roznicujqcych (m. in. wskutek nabywania doswiadczen osobistych). Wszystko to sprawia, ze mozliwosc powstawania silnych skojarzen odruchowowarunkowych obniza si?, a wraz z tym obniza si? tendencja do ich uogoiniania.
Na rodzaj powstalych skojarzen odruchowowarunkowych wywiera wplyw prawo pierwszych skojarzen, tj. zetkni? de si? po raz pierwszy stanow podniecenia seksualnego z danym bodzcem pierwotnie oboj? tnym seksualnie. Powstale skojarzenia majq dzialanie wielokierunkowe, tj. nie tylko bodzce pierwotnie oboj? tne seksualnie (poczucie winy, l? k, rozkosz, radosc, rozne przedmioty) stajq si? bodzcami seksualnymi wzbudzajqcymi podniecenie seksualne, ale і odwrotnie. Stany podniecenia seksualnego mogq stawac si? sygnalami skojarzonych z nimi bodzeow, a wi? c wywolywac poczucie winy, l? k, rozkosz, radosc. Na tej zasadzie negatywne doswiadezenia przedmalzenskie, np. wywolujqce poczucie winy wskutek przekraeza — nia zakazow, mogq si? odbijac ujemnie na zyciu seksualnym w malzenstwie, gdy pewne zakazy przestajq juz obowiqzywac.
Bardzo wiele zalezy od rodzaju bodzeow oboj? tnych, ktore po raz pierwszy ulegajq skojarzeniom ze stanami podniecenia seksualnego. Bodzce te — jesii sq przyjemne — stwarzajq dobre warunki do prawidlowego rozwoju seksualnego, zwlaszcza zas do prawidlowego odezuwania seksualnego. Bodzce sprawiajqce przykrosc, takie jak wstyd, l? k, wstr? t, przerazenie itp., prowadzq zwykle do wypaezenia rozwoju seksualnego і zahamowania go. Majq wi? c wplyw negatywny na rozwoj seksualny, a zwlaszcza na sfer? odezuwania seksualnego. Dzieje si? tak dlatego, ze bodzce te, kojarzqc si? z podnieceniem seksualnym, obnizajq nat? zenie tego podniecenia (dlatego ze sq przykre) oraz poziom uzyskanej rozkoszy, І to nie tylko w momencie powstawania skojarzen, ale і pozniej. Prowadzi to do unikania takich reakcji і sytuacji (sprawiajqcych przykrosc), a w razie powstania pobudzen seksuainych poprzez rownoczesne odczucia l? ku, wstr? tu, wstydu, przerazenia itp. — ktore sq z nimi skojarzone — wybitnie obniza poziom uzyskanej rozkoszy. W niektorych skrajnych przypadkach, gdzie sila tych skojarzonych bodzeow przykrych moze bye silniejsza niz sila pobudzenia seksualnego, po zadzialaniu bodzca seksualnego ze strony partnera moze w ogoie nie dochodzic do wystqpienia podniecenia seksualnego, lecz na jego miejsce moze pojawic si? reakeja wstydu, l? ku, wstr? tu, przerazenia itp. Skojarzenia te cz? sto tkwiq u podloza ozi? blosci plciowej. Uwolnienie od tych skojarzen, cz? sto wypartych do podswiadomosci, poprzez psychoterapi? moze spowodowac odzyskanie prawidlowych reakcji emocjonalno — — seksualnych na dzialanie bodzeow seksuainych.
Bodzcami negatywnymi і przykrymi szczegolnie cz? sto kojarzqcymi si? z podnieceniem seksualnym jest l? k І poczucie winy. Jest to charakterystyczne dla naszej kultury, ktora negatywnie odnosila si? do wszelkich form aktywnosci seksualncj w okresie dojrzewania і mlodzienczym, со prowadzi do tego, ze najc??stsza w tym czasie forma aktywnosci seksualnej, tj. samogwalt, kojarzy si? ze stanami l? kowymi і poczuciem winy. U ludzi z rysami masochistycznymi cierpienia duchowe (poczucie winy,4 l? k, wstr? t, ponizenie) mog^ zwi? kszac poziom uzyskanych emocji seksual — nych, jednak u znacznej wi? kszosci ludzi obnizaj^ one lub zupelnie hamufe doznania seksualne.
Prawo pierwszych skojarzen moze si? odnosic і do gl? bszych zwi^zkow uczuciowych. Jesli np. pierwsze stany silnych pobudzen seksualnych powstajg na podlozu gl? bokich uczuc milosci seksualnej, podniecenie seksualne moze si? w swois — ty sposob kojarzyc z gl? bokim zaangazowaniem uczuciowym. Doprowadza to і do efektow odwrotnych, tj. do powstania zaangazowania uczuciowego (nie zawsze silnego) wobec czlowieka, przy ktorym dochodzi do silnych stanow podniecenia seksualnego, mimo ze pierwotnie nie istnialo wobec niego silniejsze nastawienie uczuciowe. Jesli pierwsze stany silnych pobudzen seksualnych nie zwi^zane z silnym zaangazowaniem uczuciowym w postaci milosci seksualnej, to і pozniejsze stany podniecenia, powstajqce wobec tego samego lub innego partnera, rowniez nie b? d^ — na zasadzie skojarzen — przyczyniac si? do rozwoju g!?bszych zwi^zkow uczuciowych (ktore wowczas powstawac b? d$ niezaleznie od podniecenia seksualnego).
Seksualne skojarzenia odruchowowarunkowe mog^ doprowadzic do dewiacyj — nego seksualnie sposobu zachowania si? і odczuwania. Granica normy, rys dewiacji wchodz^cych w zakres normy psychicznej oraz dewiacyjnych form seksualnych nie zawsze sij. latwe do uchwycenia. W kazdym razie w tych przypadkach, gdzie bodziec pierwotnie oboj? tny seksualnie skojarzy si? ze stanem pobudzenia seksualnego, a przez to nabierze sam cech wzbudzania tego podniecenia — mowimy о normie ewentualnie о wyrafinowaniu seksualnym. Bowiem warunkowy bodziec seksualny (nawet gdyby by! uogolniony na wszystkie tego rodzaju lub podobne bodzc’e) jest tylko sygnalem zwiastuj^cym kontakt seksualny z partnerem. Так wi? c zapach perfum, r? kawiczki lub inne cz? sci garderoby kojarz^ce si? z partnerem seksualnym І wzbudzaj^ce podniecenie seksualne jako wst? p do kontaktu seksualnego z tym partnerem sq nazywane rysami dewiacyjnymi і wchodz^ w zakres normalnego zachowania si? seksualnego oraz sposobu odczuwania danego czlowieka. Jednakze wtedy, gdy te bodzce (zapach perfum, cz? sci garderoby itp.) przestang bye sygnalem partnera zmierzajqcym do przygotowania si? do seksualnego z nim kontaktu, lecz stan£| si? celem samym w sobie, rozwija si? dewiacyjne zachowanie si? seksualne.
Oprocz mechanizmow zwiqzanych z powstawaniem odruchow warunkowych, ktore, aby zamienic si? w stereotyp, muszj* bye powtarzane, gdyz w ten sposob utrwalaj^ si?, szczegoln^ formg uezenia si? jest zjawisko imprintingu, czyli jednora — zowego przezycia pozostawiaj^cego po sobie trwaly slad w psychice. Jest to forma bardzo szybkiego і twalego uezenia si? w sytuacjach odznaczajqcych si? szczegolnie silnym napi? ciem emocjonalnym. Zjawisko to nie jest jeszcze u ludzi dostateeznie przebadane. Wiadomo jednak, ze poprzez imprinting moze dochodzic do trwalej fiksacji konkretnego obrazu sytuacji, w ktorej doswiadeza si? pierwszych silniejszyeh stanow pobudzenia seksualnego. Powstajijce przy tym skojarzenia odruchowowa-
runkowe tak silne, ze nie wymagajq wzmocnienia przez powtarzanie ich, aby utrzymac si? na caie zycie і determinowac upodobania І reakcje seksualne.