L Wstgp
II. Podstawowe terminy psycho — fizjologii seksualnej
III. Modele seksualnosci
IV. Psychofizjologiczne podloze seksualnosci
V. Biorytmy seksualne
VI. Psychofizjologia reakcji seksual — nych
VII. Psychofizjologia seksualna w ujgcia psychoanalitycznym
I. Wstfp
Psychofizjologia seksualna m? zczyzny і kobiety przez dlugie wieki me byia przedmiotem badan naukowych. Stqd tez informacje, jakie przez dhigi czas na ten temat posiadalismy, pochodzily w duzej mierze z czasow, gdy poszczegolni autorzy dokonywali uogolnien і opisywali „prawidfowosci” na podstawie jednostko — wych fragmentarycznych obserwacji. W takich warunkach dochodziio do powstawa — nia wielu falszywych pogl^dow І przes^dow dotycz^cych roznych funkcji seksual — nych; pogtqdy te do dzisiejszego dnia sq gl? boko zakorzenione w mentalnosci ludzl і uchodz^ za truizray. Nie trzeba przy tym podkreslac, ze w wielu przypadkach lez^ one u podloza wielu nieszcz? sc osobistych, zaburzen seksualnych, nerwic і niedosto — sowan malzenskich. W dobie obecnej w zakresie psychofizjologii seksualnej panuje tak wiele sprzecznych poglqdow, zdan і zapatrywan, ze nielatwo jest zorientowac si?, ktore z nich sq naukowo sprawdzone і oparte na przeslankach naukowych, a ktore podstaw naukowych nie majjp Oddzielenie faktow naukowo sprawdzonych od przes^dow ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla rzetelnego, naukowego spojrzema na dziedzin? seksualizmu czlowieka, ale І dla tworzenia racjonalnych norm jego zachowania seksualnego; norm, ktore mogq. zapewnic prawidlowy І wszechstronny rozwoj czlowieka w spoleczenstwie.
Psychofizjologia seksualna zajmuje si? reakcjami zachodz^cymi w obr? bie narz^dow plciowych oraz wszystkich innych narz^dow і ukladow, a takze w zakresie odczuc, ktore pojawiajq si? w wyniku stymulacji seksualnej і zwi^zanego z niq podniecenia seksualnego. Rodzaj stymulacji seksualnej moze bye rozny. Moze to bye stymulacja natury cz? sto psychicznej, powstajqca w wyniku dzialania np. bodzeow wizualnych, lub tez stymulacja psychofizyczna, jaka ma miejsce w czasie pieszczot erotycznych lub stosunku plciowego. Rzadziej spotykamy si? ze stymulacja czysto fizyezn^, np. przy uprawianiu samogwaltu, gdyz najcz? sciej do bodzeow mechanicznych dol^czaj^ si? wowczas bodzee wyobrazeniowe, a wi? c maj^ce natur? psychicznq. Reakcje seksualne і odczucia powstaj^ce w wyniku stymulacji wykazujq ogromn^ roznorodnosc — od bardzo prostych, np. przekrwienia wyrazajqcego si? zaczerwienieniem twarzy, az do bardzo zlozonych, wyst? puj^cych w czasie orgazmu.
Przedmiotem badania psychofizjologii seksualnej sq wi? c wszelkie zmiany cielesne і psychiczne maj^ce miejsce w czasie podniecenia seksualnego. Zmiany cielesne, zwlaszcza te wyst? pujqce poza narzqdami plciowymi, nie specyficznie seksualne і powstajq rowniez w stanach podniecenia emocjonalnego nie maj^cego charakteru seksualnego. Reakcje cielesne calego. organizmu daj^ si? obiektywnie stwierdzic. Natomiast odczucia seksualne sq. specyficzne, a ze wzgl? du na ich subiektywizm niemozliwe do obiektywnej rejestraeji przy obeenym stanie wiedzy. Dlatego tez obecnie о stopniu nat? zenia tych odczuc orientujemy si? jedynie w sposob posredni, poprzez rejestracj? obiektywnych zmian zachodz^cych w roz — nych narz^dach і ukladach narzgdow w organizmie iudzkim. Udowodniono bowiem, ze subiektywnym odczuciom towarzyszq procesy fizjologiczne, ktore mozna obiektywnie zbadac.
Wieie czynnikow skladaio si? na to, ze w nauce od dawna unikano badania faktow z zakresu’ psychofizjologii seksualnej. Dlatego wiedza о psychofizjologii seksualnej do dzisiejszego dnia jest dose sk^pa. Zaden inny aspekt psychofizjologii czlowieka nie jest tak malo poznany, шігпо ze jest tak wazny. Waga jego jest tym wi? ksza, ze mechanizmy psychofizjologiczne jednymi z czynnikow lezqcych u podstaw tworzonych wzorcow zachowania czlowieka. W posredni sposob wplywa — wi? c one rowniez na tworzenie norm moralnych, obyczajowych і prawnych oraz okreslajq zasady wychowania seksualnego, Bowiem normy te, jesli nie s% poparte faktami z zakresu psychofizjologii, pozostajq w wi? kszosci przypadkow jedynie nie potwierdzonymi koncepcjarhi psychologicznymi lub socjologicznymi. Zrozumiale jest, ze wszelkg nadbudow? normatywnq dotycz^cq. ludzkiego zachowania seksualnego nalezy tworzyc na podstawie rzeczowych, naukowo sprawdzonych informaeji і faktow, a nie na podstawie zhidzen і przesgdow. Tylko wtedy mozna miec nadziej?, ze normy okreslajqce zachowanie nie b? d$ w razqcy sposob hamowac wszechstron — nego prawidlowego rozwoju czlowieka, lecz pozwoi^ na lepsze zaspokajanie jego potrzeb bez stwarzania zagrozenia w zyciu spolecznym. Fakty z zakresu psychofizjologii seksualnej pozwalaj^ tez latwiej wychwycic te normy і wzorce zachowania, ktore mimo ze mocno zakorzenione w mentalnosci ludzi sq, anachroniczne, gdyz nie odpowiadaj^ potrzebom psychofizycznym, lecz tlumi^ je bez uzasadnienia spolecznego. Normy tego typu, tworzone w wiekach minionych, nie maj^ uzasadnienia racjonalnego, a sq jedynie wyrazem wrogosci spoleczenstwa do sfery seksualnej czlowieka. Badanie mechanizmow fizjologicznych tkwiqcych u podloza seksu czlowieka jest bardzo trudne, poniewaz kazda reakeja seksualna zawiera eiementy natury psychologicznej і socjologicznej, ktore zaciemniaj^ obraz. Dlatego informaeje dotycz^ce „czystych” mechanizmow fizjologicznych czerpie si? do dzisiejszego dnia glownie z badan porownawezyeh wykonanych na zwierz? tach.
Pierwsze badania psychofizjologiczne dotycz^ce sfery seksualnej czlowieka ograniczaly si? jedynie do jednostkowych obserwacji, ktorych wyniki byly przedsta — wione w postaci doniesieri kazuistycznych. Spekulacje dokonywane na podstawie jednostkowych obserwacji lezaly niejednokrotnie u podloza formulowanych uogol — nien і odkrywanych „prawidlowosci”. Mozna nawet stwierdzic, ze wszelkie dawniej stosowane techniki badawcze w zakresie psychofizjologii seksualnej opieraiy si? przede wszystkim na obserwacji (samoobserwacji lub obserwacji przez badaeza). Wyniki badan byly uzaieznione od doswiadezenia obserwatora oraz stopnia obiektywnosci jego rozwazan.
Pierwsze obiektywne informaeje dotycz^ce reaktywnosci seksualnej czlowieka pochodz^ dopiero z XX w. Uzyskano je poprzez zastosowanie roznych aparatow, m. in. do badania cisnienia t? tniczego krwi, mierzenia stopnia napi? cia mi? sni Up., ktorymi rejestrowano zmiany zachodzijce w roznych ukladach narzqdow pod wplywem podniecenia seksualnego. Badania te mialy przewaznie charakter fragmen — taryezny.
Zastosowanie do badari psychofizjologicznych reakcji seksualnyih metod wywia — dow, ankiet anonimowych, standaryzowanych kwestionariuszy itp., mimo ze prak — tykowane jest na szerokq. skal? do dnia dzisiejszego, nie daje gwarancji naukowej obiekty wnosci nawet wowczas, gdy badania przeprowadzane na duzym materiale.
Badania te opierajq si? na zalozeniach, ze czlowiek wie, jaki jest naprawd?, oraz szczerze mowi о sobie prawd?. A і jedno, і drugie moze bye wijtpliwe. W badaniach tego rodzaju nalezy brae pod uwag?: 1) niepami? tanie pewnych przezyc, 2) znie — ksztaicenie pami? ci wczesniejszych przezyc pod wpiywem pozniejszyeh, 3) aktual — ny nastroj rzutujjicy na charakter wypowiedzi, 4) шуіпц ocen? wlasnycb przezyc, wynikaj^cj| z braku wiedzy, 5) swiadome znieksztalcanie wspomnien dla ukrycia „mankamentow” і przedstawienia si? w korzystniejszym swietle oraz 6) stosowanie nieadekwatnych poj? c, wyrazaj^cych wlasne przezycia seksualne. Poza tym nie mozna bye zupelnie pewnym, czy niektore odpowiedzi nie sq naciqgane, pobiezne (,,aby zbyc”) iub przekorne. Wszystko to sprawia, ze jezeli nawet wierzyc temu, iz badani ludzie wykazujq gotowosc do przedstawienia prawdy о wiasnym zyciu seksualnym, nie mozna ich wypowiedzi udowodnic naukowo.
Pierwsze specyficzne metody badawcze z zakresu psychofizjologii seksualnej opieraly si? na rejestrowaniu wahan napi? cia mi? sni gladkich czlonka і moszny zachodz^cych w czasie stymulacji seksualnej. Dose duz^ rol? w badaniu reaktywnos — ci seksualnej m? zczyzny odegraia metoda failopletyzmograficzna[1], zastosowana przez Freunda (1957, 1958), Metoda ta polega na badaniu zmian obj? tosci czlonka, w czasie gdy badany oghida wyswietlane obrazki о tresci seksualnej. Zwi? kszenie si? obj? tosci czlonka, rejestrowane przez pisak, jest objawem wzrostu podniecenia seksualnego sygnalizujqcego stopien uwrazliwienia badanej osoby na bodzee wzro — kowe w ogole oraz na specyficzne tresc zawartg w obrazkach. Za pomocq tej metody mozna badac np. ukierunkowanie pop? du seksualnego do m? zczyzn, kobiet, dzieci Iub zwierzqt. W pozniejszym okresie pokazywanie obrazkow zostaio zastqpione przez wyswietlanie krotkich filmow о tematyce seksualnej.
Pierwsze, zakrojone na szerszj| skal?, eksperymentalne badania w zakresie psychofizjologii seksualnej przeprowadzili Masters і Johnson (1966).