W XIX w. doszlo do burzliwego rozwoju nauk biologicznych, a m. in. genetyki (пайка о sposobach przekazywania cech z pokolenia na pokolenie), ewolucjonizmu (папка о powstawaniu nowych gatunkow і przeksztalceniach, jakie przeszly istoty zywe, zanim osi^gn? ly obecne formy), taksonomii (пайка о klasyfi — kacji roslin І zwierzgt oraz ich wzajemnych pokrewieristwach), ekologii (nauka
0 wzajemnych stosunkach mi? dzy grup^ organizmow a srodowiskiem, czyli czynni — kami fizycznymi, І innymj zywymi organizmami, ktore mog^ dostarczac grupie organizmow pokarmu, stnzyc im za ochron?, niszczyc je lub z nimi wspoizawodni — czyc), W 1801 r. G. L. Cuvier (1769-1832) stworzyl anatomic porownawczq. W 1809 r. J. B, Lamarck (1744-1829) opublikowal dzielo pt. Philosphiae zoologique, w ktorym wylozyl koncepcj? ewolucji organizmow pod wplywem zmian otoczenia oraz uzywania narz^dow. W 1858 r. A. Wallace і К. Darwin sformulowali teori? ewolucji. W 1875 r. O, Hertwig opisal fazy procesu zaplodnienia і fazy rozwoju j^dra komorki, a W. Flamming odkryl chromosomy. W 1883 r. E. van Beneden stwierdzil stalosc liczby chromosomow І zjawisko mejozy. W XIX w. L. Pasteur, A. Tyndall
1 inni potwierdzili teori? biogenezy poprzez wykazanie, ze takze і mikroorganizmy nie mog^ si? rozwijac na zasadzie samorodztwa.
Wsrod wielu biologicznych teorii powstalych w XIX w. wymienic nalezy cztery, ktore odegraly bardzo duz^ rol?, to teorie: ewolucji, komorkowa, genowa r rekapitulacji,
Teori? ewolucji organizmow sformulowa! w 1859 r. Karol Darwin (1809- 1882), angielski biolog, tworca pierwszej nowoczesnej teorii ewolucji, ktory wysunql koncepcj? zmiennosci gatunkow, plciowego doboru naturalnego і walki о byt w fundamentalnym dziele pt. О powstawaniu gatunkow. Wprawdzie pewne eiementy koncepcji ewolucjonistyczncj wyst? powaly juz w filozofii greckiej (od Talesa do Arystotelesa), a teorie ewolucji swiata organicznego rozwazane byly przez fflozofow і naturalistow od XIV do XIX w., jednak dopiero Darwin udowodnil istnienie ewolucji swiata organicznego. Koncepcja ewolucji polega na tym, ze przyjmuje si?, iz wszystkie formy roslin і zwierztp powstaly z istniepjcych uprzcdnio organizmow prastarych w wyniku stopniowych przemian dokonujqcych si? w сіади wielu pokolen. Mechanizm ewolucji Darwin thimaczyi dzialaniem waiki о byt oraz teorie doboru naturalnego, zgodnie z ktorq rodzi si? wi? cej osobnikow, niz moze si? utrzymac przy zyciu. Walcz^ wi? c one о byt і zwyci? zajq te, ktore maj^ przewag?, a wi? c su lepiej przystosowane. Walka о byt eliminuje osobniki gorzej przystosowane do srodowiska, stwarzaj^c korzystne warunki do doboru naturalnego, tj. dobierania si? do rozrodu par dysponuj^cych najbardziej pozgdanymi cechami. Cechy te firzekazuj^ potomstwu, ktore dziedziczy zatem stale cechy dodatnie. Staje si? to podlozem ewolucji і sprawia, ze potomstwo rozni si? od przodkow; wiedzie to do powstawania nowych gatunkow.
/ Teoria komorkowa dowodzi, ze wszystkie istoty zywe skladajq si? z komorek oraz produktow ich przemiany materii. Jak podal Villee (1973),’juz w 1824 r. Rene Dutrochet, francuski biolog, stwierdzil, ze tkanki sq zbudowane z komorek. W 1831 r. Robert Brown po raz pierwszy opisal j^dro komorki. W 1838 r. Mathias
89. КагЫ Darwin (1809—1882), qt’titor slynnego dziela О powstaniu gatunkdw drogq doboru naturalnego, wydanc w 1859 r.
Jakob Schleiden, niemiecki botanik, і Theodor Schwann, niemiecki zoolog, wyka-JJ zali, ze zwierz? ta і rosliny sg organizmami skladaj^cymi si? ze. skupien komorekp rozmieszczonych weding okreslonych praw. Ich tez uwaza si? za tworcow teorii* komorkowej. W 1855 r. Rudolf Virchow, tworca nowozytnej patologii, ukul glosneg haslo; „Omnis cellula e cellula" („Wszystkie komorki powstajq tylko z komorekV),|* po czym w 1858 r. oglosil dzielo pt. Die Cellularpathologie. Virchow s^dzii, ze jajnikifl wazne nie tylko dla rozrodu, gdyz sa one,,dusz$” kobiety. Produkuj^ zenskiea hormony plciowe, od ktorych zalezy, czy kobieta jest szcz? sliwa pod wzgl? dem|jl seksualnym. тЬщ
Teoria genowa. Jak podal Villee (1973), gdy stwierdzono, ze nowe organizmyM powstajj) z poh)czenia si? plemnika z jajem, wylonil si? problem, w jaki sposob*
, • .._____ A_ …..m
jasnic za ротосгі wielu teorii, m. in. teorii pangenezy K. Darwina, zgodnie z ktonj ‘■! kazdy narz^d і kazda tkanka wydziela „pan geny", czyli wzorcowe cz^stki, ktore wchodz^ w sklad plemnika І jaja, a przekazane potomstwu okreslaj^ kierunek y rozwoju powodujqc powstawanie kopii narz^dow, z ktorych pochodzq.. Nigdy. .1 jednak nie udowodniono istnienia tych pangenow. W 1866 r. Grzegorz Mendel sfoiydfft muiowal dwa prawa dziedziczenia-. L prawo segregacji — jednostki dziedzicznosci; geny, wyst? puj£j. parami — przy tworzeniu si? garnet (komorek plciowych) рагу genow :i ulegaj^ segregacji, czyli rozdzielaja si?; kazdy z genow przechodzi do dwu roznych. garnet; a wi? c kazda komorka rozrodcza zawiera tylko po jednym genie z kazdej | рагу; II. prawo niezaleznego dziedziczenia si? cech — rozszczepianie si? kazdej рагу gendw w procesie powstawania garnet jest niezalezne od rozszczepiania si? innych. /
par genow; geny nalezqce do roznych par lq. cz% si? w powstajgcej komorce plciowej
w sposob przypadkowy. Prawa Mendla zostaly potwierdzone w 1900 r. przez Hugo ■ de Vriesa і innych. }l ■]
ft-
90. 
Theodor Schwann, odkrywca komorki zwierzgcej w 1839 r.
Г
91. Rudolf Virchow (1821 — 1902), tworca patologii komor — ; kowcj
Teoria rekapitulacji stwierdza, ze organizmy wykazujg tendencjp do powtarza — nia w swym rozwoju embrionalnym pewnych stadiow rozwoju, ktore przebyli przodkowie w czasie rozwoju ewolucyjnego. Zarodek powtarza przy tym niektore formy rozwoju embrionalnego przodkow, dlatego najpierw przypomma zarodek _ryb, potem plazow, potem gadow itp. W 1866 r. Ernst Haeckel opublikowal dzielo pt. Generelle Morphologie der Organismen, w ktorym sformulowal prawo biogenety — czne (ontogeneza stanowi rekapitulacjp fflogenezy) oraz wprowadzil odroznienie ontogenezy (rozwoj osobniczy) od filogenezy (rozwoj rodowy). Так to dzipki postppowi wiedzy biologicznej oraz pracom wielu biologow, a m. in. Jean Baptiste JLamarcka, tworcy naukowej teorii ewolucji organizmow, powoli seksualnosc twylaniala sip z mrokow swojego cienia, poprzez coraz to dokladniejsze poznawanie faktow zwiqzanych z zaplodnieniem, embriogenezp oraz ewolucjp gatunku iudzkie-
|
|
|
94. Fritz Richard Schaudmn (1871 — 1906), odkrywca zarazkow kily |
 |
 |
go. Takze і filozofowie wykazywali duze zainteresowanie rozwojem nauk przyrodni — ezyeh І badaniami seksuainymi.
Od 1849 r. zacz? la si? rozvdjac endokrynologia jako samodzielna gal^z, kiedy to A. Berthold dokonai przcszczepien jqder kogutow. Stwierdzil on, ze m? skie gruezoly piciowe wydzielajq jakqs substancj? przenoszonq przez krew, ktora oddzialywa na caly organizm і jest niezb? dna do rozwoju dragorz? dnych cech plciowych. Znacznie pozniej dopiero substancj? t?, testosteron, wyizolowano і zsyntetyzowano. Byly to pierwsze doswiadezenia z zakresu wydzielania wewn? trznego. W 1865 r. Claude
95. Zarazki rzczqczki — najbardzicj rozpowszcchnioncj choroby przeno — szoncj drogq piciowq; wyglqdcm pizy — pominaj!} one ziarenka kawy
Bernard, tworca endokrynologii, opublikowal fundamentalne dzielo pt. Introduction a Vetude de la medecine experimentale. W 1889 r. Charles Brown-Sequard w doswiad — czeniu dokonanym na samym sobie wyprobowal oddzialywanie zastrzyku z wyci^gu j^der. W 1895 r. Knauer, Morris, Romanes і von Halbau (niezaleznie od siebie) dokonali przeszczepien jajnikow na mlodocianych lub wykastrowanych zwierz? tach, stwierdzaj^c, ze jajniki te przyjmuj^ si§, wydzielaj^ jaja, wytwarzajq cialko zolte oraz wywieraj^ dziatanie wewn^trzwydzielnicze, zwlaszcza na drugorz? dne cechy plciowe; w ten sposob otwarty zostal nowy kiemnek w medycynie,
W zakresie medycyny ginekolodzy і patolodzy (Lawson, Glaeveke, Calmann) probowali zdefiniowac elementarne prawa pqzqdania seksualnego. W 1830 r. Filip Ricard, lekarz francuski, udowodnil, ze kila і rzezqczka sq roznymi chorobami. Spraw? ostatecznie rozstrzygn? lo odkrycie dwoinki rzezqczki (gonokoka) w 1879 г. przez Alfreda Neissera oraz odkrycie kr? tka bladego w 1905 r. przez Fryderyka Schaudinna і Eryka Hoffinanna (Stapiriski, 1984).