Staly wzrost znaczenia czynnikow subiektywnych dla dalszego rozwoju spolecznego czlowieka przyczyni! si? do zwrocenia szczegolnej uwagi na zagadnienia zwi^zane z formowaniem si? osobowosci. Na podstawie teorii ontogenezy mozna stwierdzic, ze osobowosc czlowieka rozwija si? w konkretnej aktywnosci spolecznej, ktora podlega determinantom spolecznym (Hiebsch, 1976). Pomijajqc ujmowanie osobowosci jako zespolu cech, zasadnicze badania nad osobowosci^ koncentrujq si? na wykryciu prawidlowosci lezqcych u podstaw funkcjonowania osobowosci oraz ustaleniu mechanizmow odpowiedziainych za rozne wzory zachowan czlowieka — takze і wzory zachowan seksualnych, Wychodzi si? przy tym z zalozenia, ze osobowosc czlowieka jest zlozonq strukturq. dynamicznq, ktorej zasadnicza funkcja polega na integracji, tzn. scalaniu roznych mechanizmow (poznawczych і emocjonal — no-motywacyjnych) regulujqcych stosunek czlowieka do otoczenia, utrzymaniu hierarchii celow oraz kontroli wlasnej aktywnosci; efektem tego jest nie tylko integracja і kontrola zachowan, lecz takze umozliwienie przystosowania czlowieka do otoczenia (Jarosz, 1975). Dojrzalosc osobowosci wyraza si? przy tym w spraw- nym jej funkcjonowaniu w sytuacjach trudnych, w czym znacznq rol? odgrywa stopien jej integracji, zdolnosc opanowywania emocji oraz podporzqdkowywanie caloksztaltu dzialan і dqzen ubocznych dqzeniu wiodqcemu.
Stopien dojrzalosci lub nicdojrzalosci osobowosci jest jednym z zasadniczych
elementow ksztaltujqcych і modyfikujqcych wszelkie przejawy seksualnosqi. Wedlug Jakubika (1975) zaburzenia w zakresie cech osobowosci, okreslone mianem osobowosci niedojrzalej, obejmujq: Ї) regulacj? zachowania nie na zasadzie samokontroli, lecz poprzez uklad kontroii zewn? trznej (jest to m. in. swiadectwem niskiego stopnia internalizacji norm spolecznych); 2) slabosc zdolnosc! do przezywania poczucia winy przy zachowanej tendencji do poczucia wstydu і krzywdy; 3) niedojrzalosc uczuc moralnych wyrazajqcq si? w braku autonomicznej І zintegrowanej hierarchii wartosci oraz w uzaleznieniu decyzji moralnych І wyborow od uznawanych autorytetow; 4) trudnosc tworzenia pozytywnych і trwalych wi? zi uczuciowych z iudzmi; 5) silnq potrzeb? zaleznosci w relacjach interpersonalnych; 6) niemoznosc uksztaltowania obiektywnego і stabilnego obrazu otaczajqcego swiata oraz obrazu samego siebie; brak zdolnosci do obiektywnej samooceny przyczynia si? do braku stabilnosci І do niezgodnosci z rzeczywistosciq obrazu samego siebie, wskutek czego ulega zaburzeniu jeden z najwazniejszych mechanizmow integracyjnych і reguiacyj- nych osobowosci; ponadto dominacja egocentrycznego typu regulacji osobowosci wyraza si? w zbyt duzej rozbieznosci mi? dzy, ja” idealnym a, ja” realnym, v zmiennosci nastrojow oraz koncentracji uczuc na wlasnej osobie. Wszystkie wymieniane cechy osobowosci niedojrzalej mogq wyrazac si? w roznym nasileniu oraz modyfikowac caloksztalt aktywnosci seksuainej czlowieka. iarosz (1975) uwaza, ze jednym z przejawow niedojrzalosci osobowosci jest niska odpornosc psychiczna, usposabiajqca do rozwoju roznorakich zaburzen, a m. in. seksualnych. Obnizona odpornosc psychiczna wiqze si? z niedojrzalosciq emocjonalnq, przewagq regulacji egocentrycznej, destrukcyjnymi schematami poznawczymi, brakiem lub utratq idei wiodqcej, postawq l? kowq і rezygnacyjnq oraz z nieswoistymi czynnikami astenizujqcymi.
Zachowania seksualne zmieniajq si? rowniez w stanach stresu, jakiemu podlega czlowiek. Stres wywoluje: 1) zaklocenia І dezorganizacj? dzialan; 2) zachowanie krancowo emocjonalne (czlowiek przestaje panowac nad sobq, ogamia go gniew, rozpacz lub przerazenie, w ktorych wyniku pojawiajq si? oznaki zaburzenia orientacji w otoczeniu, trudnosci w skupieniu uwagi, rwanie si? wqtkow myslowych); 3) obniza si? poziom kontroii nad wlasnymi reakcjami і zachowaniami; 4) zmniejsza si? racjonalnosc kierowania wlasnym post? powaniem; 5) wyst? puje proba opanowa — nia sytuacji oraz poradzenia sobie z zadaniem na zasadzie prymitywnej metody prob і bl? dow; dezintegracja aktywnosci sprawia, ze mimo znacznego wysilku organizmu nie osiqga si? upragnionych rezultatow (Gerstman, 1973).
Zachowania seksualne nie sq Izolowanq funkcjq narzqdow plciowych, lecz dzialaniem osobowosci. Sq one gl? boko і silnie zwiqzane z wlasciwosciami charakte — ru, zdolnosciami poznawczymi, decyzjami woli oraz z caloksztaltem czynnikow partnerskich. Bez tych powiqzan aktywnosc seksualna bylaby pozbawiona kolorytu і gl? bi przezyc indywidualnych, ktore czyniq z niej zjawisko szersze niz tylko zrodlo aktualnych odczuc odpr? zenia і rozkoszy. Rozwazania te zmuszajq do zastanowie- nia si?, w jakim stopniu і na jakich drogach struktura osobowosci wplywa na zachowania seksualne, na sil? pop? du, potencji і pobudliwosci seksualne], na zdolnosc do podniecenia seksualnego і jego sil?, na zdolnosc orgastycznq oraz na przebieg partnerstwa seksualnego. Zwiqzki mi? dzy cechami osobowosci a seksualno-
ЗсІз jedynie sporadycznie byly przedmiotem badan empiryczno-eksperymentalnych. DIatego znacznie lepiej poznane zostaiy zwiqzane z seksualnosciq czynniki socjokui — turowe niz psychiczne. Bye moze, iz przyezyny tego zjawiska tkwiq w tym, ze zmienne socjokulturowe, takie jak: wiek, plec, reiigijnosc, pochodzenie spoleczne, swiatopogl^d itp., 53 latwiejsze do badania niz cechy osobowosci (Schnabl, 1972). Nie ustalono dot 3d scislych zwiqzkow nawet mi? dzy tak oczywistymi zagadnienia — mi, jak zachowania seksualne І witalnosc oraz temperament czlowieka. Spotyka si? np. ludzi hipertymicznych, a takze wykazujqcych hipomaniakalne fazy chorobowe, ktorzy przejawiajq brak zainteresowari erotycznych oraz aktywnosci seksualne], mimo znaeznej aktywnosci ogolnej, silnego nap? du і znaeznej ekspresji przezyc. Wynika z tego, ze wskaznikowa rola aktywnosci seksualnej ma swoje granice (Burger-Prinz і Giese, 1976).
Pewne spostrzezenia nagromadzono na temat zaieznosci mi? dzy poszczegolny — mi cechami osobowosci a reaktywnosciq seksualne czlowieka. Terman (1951) stwierdzil, ze kobiety wykazujqce malq reaktywnosc seksualne S3 malo pewne siebie, rnajq obnizone poczucie wartosci wlasnej, wzmozonq wrazliwosc і labilnosc nastro — jow oraz tendencj? do konformistycznych postaw wobec autorytetow і konweneji. Z badan, jakie przeprowadzilem wspolnie z Roykiewiczem (1963), wynika, ze typem osobowosci kobiet (okreslanym wg typologii A. Meares) usposabiajacym do nerwicowych zaburzen seksualnych, a m. in, do zaburzen w reaktywnosci seksualnej, jest lyp ekstrawertywny і paranoidalny. Wallach і Greenberg (i960). badaj3c eksperymentalnie wplyw stymulacji muzyeznej na kobiety, stwierdztli, ze podniece — nie seksualne wyst^pujqce pod wplywem muzyki zalezy od cech osobowosci. Kobiety о typie introwertywno-emocjonalnym labilnym oraz ekstrawertywnym stabilnym doznawaly cz? sciej pobudzeri seksualnych niz kobiety nie maj3ce tych cech. Winokur І Leonard (1959) stwierdzili, ze kobiety wykazuj3ce cechy histeryezne reaguj3 znacznie slabiej na psychologiczne bodzee seksualne niz kobiety bez tych cech. Oprocz tych wspolzaleznosci wykryto jeszcze wiele innych. Stwierdzono, ze reaktywnosc seksualna jest wi? ksza u tych kobiet, ktore: 1) maj3 wyzsze wyksztalce — nie, 2) S3 mniej przywi3zane do religii katolickiej, 3) pochodz3 z miasta, 4) rozpocz? ly wczesnie praktyki automanipulacyjne pod postaci3 masturbaeji, 5) rozpocz? ly wczesnie praktyki о charakterze pettingu, 6) podj? ly stosunki plciowe z ukochanym m? zczyzn3 we wczesnym wieku itp.
Obszerniejsze badania nad zwi3zkami mi? dzy seksualnosciq a osobowosci^ przeprowadzil Eysenck (1977). Podjql on stwierdzenie darwinowskiej teorii ewolucji, zgodnie z ktor3 roznorodnosc osobnikow — takze w dziedzinie seksualnej — jest niezwykle wazna dla przetrwania gatunku. Autor uznat fakt, ze ludzie odznaczaj3 si? ogromn3 roznorodnosci3 osobowosci, lecz postawil hipotez?, iz osobowosci te rozniq si? mi? dzy sobq w sposob mozliwy do przewidzenia m. in. w zakresie zachowan seksualnych. Na podstawie bogatego materialu empiryeznego autor probowal znalezc odpowiedz na nast? pujqce pytania: 1. Czy mozna roznym osobowosciom przypisac okreslone nastawienia do seksualnosci? 2. Czy stosunek mi? dzy osobowosci3 a nastawieniem do seksualnosci u obu plci jest podobny czy zupelnie inny? 3. W jakim stopniu czynniki genetyezne S3 odpowiedzialne za roznice w nastawieniach і zachowaniach seksualnych?
Eysenck (1977) przedstawif wlasnq typologi? osobowosci, przy czyih rozne jej typy s$ oparte na wlasciwosciach koreluj^cych z sobq, Osoby, ktore przyporz^d — kowane typowi E (ekstrawersja), odznaczaj^ si? uspolecznieniem, impulsywnosciq, aktywnosckj, beztroskip radosciii і pogod^ ducha. Maj^ one wiele przyjaciol pici odmiennej, bardzo wczesnie podejmuj^ stosunki plciowe, latwo і bez konfliktow wewn? trznych usprawiedliwiajq podwojnq moralnosc oraz ch? tnie Ыощ udziai w grupowych zabawach seksualnych typu orgiastycznego. Osoby typu N (neuro — tyzm) odznaczaj^ si? silnEj, lecz ІаЬіІпгі emocjonalnoscig, sq nastrojowe, сІегрід na bezsennosc, nerwowosc, pobudliwosc і poczucie malowartosciowosci. Maj^t one wiele problemow seksualnych, nastawione l? kowo, majq trudnosci w nawi^zywa — niu і utrzymywaniu kontaktow z ludzmi odmiennej plci oraz cz? sto wykazujq dysfunkcje seksualne (brak orgazmu u kobiet, impotencja erektywna u m? zczyzn). Osoby typu P (psychotyzm) sq cz? sto odizolowane w srodowisku, klotliwe, nieczule wobec ludzi І zwierzqt. Preferujri seksualnosc nieosobowq, odrzucaji| malzeristwo і abstynencj? seksualne, nastawione zarowno przeciwko pogl^dom romantycz — nym, jak і przeciwko obiegowym pogl^dom moralnym oraz zwyczajowym. Osoby typu L (klamcy) probuq si? pokazywac otoczeniu lepszymi, niz w rzeczywistosci.
one’ spolecznie szczegolnie dobrze przystosowane oraz akceptuj^ tyiko wzory zachowah seksualnych, ktore sq. spolecznie dozwolone, Czyste typy osobowosci wyst? pu q rzadko. U wszystkich typow stosunek mi? dzy nastawieniem do seksualnosci a osobowosci^ jest jednakowy u obu plci. Ponadto istniejq wyrazne zwi^zki przyczynowe mi? dzy poziomem androgenow a zachowaniami seksualnymi osob typu P.
Heiman (1978} podkreslil, ze wi? kszosc badaczy о orientacji fizjologicznej mierzy fizjologiczne reakcje ludzi, lecz nie zwraca wi? kszej uwagi na towarzyszqce podnieceniu seksualnemu subiektywne odczucia. Literatura psychologiczna rozbu- dowana jest w przeciwnym kierunku і skoncentrowana na subiektywnych przczy — ciach emocjonalnych w czasie podniecenia seksualnego z jednoczesnym ignorowa — niem reakcji fizjologicznych. W ten sposob powstaje szeroka luka w naszej wiedzy о seksualnosci; luka, ktorej usuni? cie dzi? ki odpowiednim badaniom pozwoli poznac szczegolnti ludzkq jakosc seksualnosci; wazne byloby tutaj badanie mechanizmow, na ktorych opieraj^ si? subiektywne odczucia (poznanie, doswiadczenia, fantazje) doznawane w zwi^zku z okreslonymi fizjologicznymi reakcjami seksualnymi. Autor omowil procesy emocjonalne, ktore skojarzone z — fizycznie і subiektywnie mierzonym — podnieceniem seksualnym u kobiety. Skojarzenie wzorow pozytywnie przebiegajticych reakcji fizjologicznych z negatywnymi procesami emocjonalnymi pozwala na zrozumienie roznic mi? dzy seksualnosci^ kobiet uzyskujqcych satysfak — cj? seksualne a takich, ktore satysfakcji nie osiqgajq Wnioski wynikaj^ce z badari przemawiajq za tym, ze w teorii podniecenia seksualnego nalezy uwzgl? dnic pewne podstawowe zasady: a) niezaleznosc subiektywnie odczuwanego oraz obiektywnie rejestrowanego podniecenia seksualnego we wczesnych jego etapach; b) pozytywnq jakosc fizjologicznych reakcji І subiektywnych odczuc w czasie podniecenia seksualnego; c) wlasciwosci nizszych etapow podniecenia dotyczqcych kontekstu, w ktorym pojawiajq si? odczucia seksualne.