Proces uczenia si? stanowi zasadniczy, mimo ze nie jedyny, element ksztaltujacy poczucie przynaleznosci do plci, role plciowe, preference і zachowania seksualne, a takze sil? motywacji seksualne]. W zakresie rozleglosci wptywu proccsu uczenia si? oraz ustalania jego zasi? gu і granic nie osiagni? to jeszcze jednomysinosci. Z grubsza mozna wyroznic dwie grupy autorow: jedni sadza, ze wymienione wymiary seksualnosci sa wynikiem wzajemnych oddzialywari wrodzonych czynni — kow biofizjologicznych oraz czynnikow nabytych w procesie uczenia si?, drudzy nie doceniajq elementow biorizjologicznych sadzac, ze procesy uczenia si? sa najwazniej — szym, a nawet jedynym czynnikiem modelujqcym wszelkie formy przejawiania si? seksualnosci.
Analizujac model rozwojowego roznicowania si? dymorfizmu psychoseksualne — go Money (1963) wyrozml trzy mozliwosci: a) genetyczna norm? reakcji, ktora okresla limit, do jakiego stopnia czynniki genetyczne moga wchodzic w interakcj? ze srodowiskowymi; b) srodowiskowa norm? reakcji, ktora okresla granice, do jakich czynniki srodowiskowe moga wchodzic w interakcj? z genetycznymi; c) norm? interakcji, w ktorej czynniki genetyczne і srodowiskowe oddzialywaja wspoinie oraz w optymalnych okolicznosciach. W tym uj? ciu wszelkie zaburzenia psychoseksuaine, rowniez dewiacyjne, moga bye spowodowane zarowno przez czynniki genetyczne jak І srodowiskowe, gdy sa one inne niz optymalne.
W zroznicowaniu dymorfieznym w rozwoju embrionalnym istnieje zasada pierwszenstwa plci zenskiej, Niezaleznie od rodzaju plci chromosomowej norma reakcji pod nieobecnosc gonad jest zroznicowanie w kierunku morfologicznej plci zenskiej, jesli do mechanizmow roznicowania si? nie wlaezy si? czynnik maskulinizu — jacy. Natomiast w zroznicowaniu psychoseksualnym determinanty genetyczne і wrodzone wyznaczaja zdolnosc do rozwoju і roznicowania si? poczucia plci і rol plci, jednak jego kierunek w stron? m? ska lub zehska zostaje okreslony w glownej mierze przez procesy uczenia si? w odpowiednim srodowisku. Wewn? trzne narzady plciowe, poniewaz sa zakryte, nie wywieraja bezposredniego wplywu na zroznicowanie si? poczucia і rol plci. W wi? kszym stopniu przyezynia si? do tego rodzaj zewn? trznych narzadow plciowych, chociaz і on nie jest decydujacy. Spotyka si? bowiem przypadki rozwoju poczucia przynaleznosci do plci niezgodne z rodzajem narzadow plciowych zewn? trznych (transseksualizm), Naiezy wi? c przyjac, ze odgrywaja tu znaezna rol? procesy uczenia si?. Nie oznaeza to jednak, ze zroznicowanie psychoseksuaine w kierunku m? skim lub zenskim dokonuje si? wylacznte na podstawie oddziatywan srodowiskowych. Oddzialywania te przyezy — niaja si? do zroznicowania poczucia plci і rol plciowych w stopniu wi? kszym niz si? powszechnie sadzi, lecz nie sa one czynnikiem jedynym. Oprocz wszystkich roznic psychoseksualnych, ktore moga bye rozpatrywane jako uwarunkowane srodowisko — wo w tym sensie, ze zostaly kulturowo wyuezone, istnieja pewne roznice psychoseksuaine, ktore si? gaja gl? biej. Ich korzenie, chociaz dotychczas nie zostaly wyjasnione mimo uporczywych wysilkow wielu badaezy, tkwia prawdopodobnie w ukladzie nerwowym і endokrynnym (Money, 1963). Z dotychczasowych badah wynika, ze
sterydy gonadalne nie sq. kluczem do rozwi^zania dymorficznej psychos&ksualnosci czlowieka. Przyszlosc badan dymorflzmu seksualnego, wedlug Moneya (1978b) badan psychoendokrynnych і psychoseksualnych, tkwi nie w hormonach gonadal — nych ani przysadkowych, lecz w hormonach podwzgorza, tzn. hormonach samego mozgu. Tkwi ona tez w przekaznikach nerwowych bardziej odleglych drog і stref mozgowych, ktore rzqdz^ wydzielaniem tych hormonow. Oprocz przekaznikow nerwowych w gr? wchodzEf narztidy zmyslow, ktore percepujq, przeprowadzajjj І aktywizujq sygnaly erotyczne. Poza ich aktywizacj^ tkwi biografia indywidualna, fazy rozwoju ontogenetycznego poczgwszy od zycia piodowego, wi^cznie z procesa — mi uczenia si?, ktore czyni$ drogi neurotransmiterowe dymorficznie reaktywnymi, a wi? c reaguj^cymi na sygnaiy m? skie lub zeriskie (czasem zas па obydwa te rodzaje bodzcow), W tym uj? ciu do badan dymorfizmu psychoseksualnego nie wystarczajq juz tradycyjne metody psychologiczne. W gr? wchodzi neurobiologia uczenia si? і pami? ci oraz statystyka, ktora cz? sto jest przydatna do wyjasnienia bardziej zlozonych zespolow oddziaiywajgcych czynnikow,
Jednym z waznych wskaznikow przemawiajqcych za wspoldzialaniem wrodzo — nych predyspozycji І nabytych na podstawie uczenia si? doswiadczen w ksztaltowa — niu si? poczucia przynaleznosci do plci (identyfikacja z plciq, plec psychiczna) jest jego trwalosc і nieodwracalnosc. Wszelkie procesy, preferencje і zachowania nabyte na podstawie jedynie uczenia si? sg w zasadzie odwracalne, a przynajmniej podlegaj^ redukoji intensywnosci lub caikowitemu wygaszeniu. Та wlasnie nieodwracalnosc przejawtajrjca si? w tym, ze poczucie plci raz „wdrukowane” nie daje si? odwrocic zadnymi obecnie stosowanymi oddzialywaniami zewn? trznymi і modyfikacj^ proce — sow wewn? trznych, swiadczy о tym, ze jest ono produktem interakcji czynnikow bioiogicznych і doswiadczen nabytych. Dane uzyskane z prob korekcji formalnie wyznaczonej plci (plec metrykalna) w przypadfcach hermafrodytyzmu przemawiajj* za tym, ze krytyczny okres dla imprintingu poczucia psychicznego plci przypada na wczesne dziecinstwo; zaczyna si? on wraz z pocz^tkiem opanowywania j? zyka a konczy ok. 6 r. z., po ktorym to czasie wi? kszosc korektywnego oznaczenia plci nie wywierala juz zadnego wplywu na plec psychicznsp Rozpatruj{|c ksztaltowanie si? poczucia psychicznego plci od strony mechanizmow uczenia si? warto podkreslic, ze najwi? kszQ rol? odgrywa w tym nasladownictwo і identyfikacja z osobq znaczqc^ w otoczeniu, ktorych skutkiem jest akceptacja plci, narzqdow plciowych zewn? trz — nych, plci spolecznej oraz podj? cie roli spolecznej przez niq wyznaczonej.
Nie tylko poczucie psychiczne plci, lecz takze orientacja psychoseksualna, tj. ukierunkowanie pop? du seksualnego w stron? partnerow plci odmiennej lub tej samej, jest, zdaje si?, produktem wspoldzialania wrodzonych czynnikow bioiogicznych і nabytych doswiadczen. Orientacja psychoseksualna jest procesem wtomym w slosunku do poczucia psychicznego plci (z ktorym moze si? zgadzac lub nie) oraz ujawnia si? tuz przed okresem dojrzewania lub w tym okresie. Nowsze badania wskazujft na to, ze jej zalijzki ksztaltuj^ si? jeszcze w zyciu plodowym, a konkretnie w trakcie roznicowania si? podwzgorza na typ „zenski” lub,,m? ski”, со jest zwi^zane z obecnoscit* odpowiedniego poziomu androgenow we krwi plodu. Kierunek pop? du plciowego, raz wyznaczony, odznacza si? znaczn^ trwalosci^, lecz nie tak bezwzgl? dm| jak poczucie psychiczne plci. Odwrocenie kierunku pop? du seksualnego jest mozliwe, mimo ze ograniczone tylko do pewnych grup о zaburzonej orientacji psychoseksualnej (dotyczy to np. homoseksualistow, u ktorych dewiacja powstala na zasadzie zahamowan wobec osob plci odmiennej).
Nieco inaczej przedstawia si? zagadnienie roznic psychicznych mi? dzy m? zczyz-
а коЫеЦ (pomin^wszy poczucie psychiczne plci) zwiqzanych z identyfikacja plciowg oraz zagadnienie pelnienia rol plci. W obu tych przypadkach dominujqce lub wr? cz jedyne znaczenie ma proces uczenia si? w danym srodowisku. Dannhauer (1976) stwierdzil na podstawie badan empirycznych ontogenetycznego ksztaltowania si? roznic psychicznych mi? dzy obu plciami, ze roznice te rozwijajti si? w procesie uczenia si? jako nast? pstwo identyfikacji z osobami znacz^cymi. Odrzucil on ieori? biologicznego uwarunkowania psychicznych roznic plciowych. Obuchowski (1977), nawi^zuj^c do zachowan instynktowych, w ktorych istnienie potrzeby cechuje si? wrodzonq wiedzq о przedmiocie potrzeby oraz umiej? tnosci£t jej zaspokojenia, pisal, ze niewielki trening spoleczny u dzieci wystarcza, aby zacz? ly one realizowac zachowania sprzeczne z potrzebami. Tym samym proces uczenia si? uzyskuje decydujqcy wplyw na ksztaltowanie si? aktywnosci seksualnej. Proces uczenia si? — w odpowiednich warunkach — moze nie tylko modyfikowac dzialania instynkto — we, lecz warunkowac aktywnosc seksualne niezgodnti z „instynktem”. Wedlug Moneya (1963) na podstawie danych, jakimi dysponujemy, nie mozna utozsamiac m? skosci z agresywnosciq, a zenskosci z pasywnosciq. Nalezy raczej stwierdzic, ze obie plci rozni^ si? pod wzgi? dem typow і wzorow zachowania, ktore inicjujq (i ktore wykazujq pewn^ trwalosc w czasie), lub tych zachowan, ktore sq najcz? stsze. Jednakze roznic we wzorach wydatkowania energii і grze seksualnej mi? dzy m? zczyznami і kobietami nie mozna powkizac bezposrednio ani z mechaniz — mami genetycznymi, ani z wplywem hormonow w zyciu plodowym na osrodkowy uklad nerwowy, ani z funkcjonowaniem hormonow w dzieciristwie. Natomiast badania Harlowa (1962) wskazaly, ze odpowiednie cwiczenia wzoru wydatkowania energii w zabawach dzieci? cych maj^ istotne znaczenie dla uksztaltowania si? ostatecznych wzorow zachowania seksualnego ujawniajj|cych si? w okresie dojrza — lym. Malpy, samce і samice, hodowane w odosobnieniu і pozbawione zabaw z rowiesnikami tej same] і odmiennej plci, nie wykazujq w okresie dojrzalym adekwatnych zachowan seksualnych і cz? sto nie sg zdolne do odbywania kopulacji nawet pod kuratelq. wspolpracuj^cego doswiadczonego partnera. Niejasne jest jednak, czy zaburzenia seksualne u tych zwierzqt uwarunkowane sq obnizonq apetencjq seksualnq. czy tez brakami w wyuczeniu si? socjoseksualnych sprawnosci.
Zgodnie z modelem ekologicznym seksualnosci nie tylko upodobania і zacho — wama seksualne st| oparte na procesach uczenia si?, lecz takze sila motywacji seksualnej. Chodzi przy tym о istotn^ regulacj? sily apetencji seksualnej, a nie tylko о wplywy zewn? trzne zmierzaj^ce do hamowania przejawow aktywnosci seksualnej, ktora zostaje wspolokreslona przez proces socjalizacji, a wi? c podlega rowniez spolecznym mozliwosciom jej regulacji І kontroli.
Wedlug Schmidta (1974) regulacja spoleczna sily apetencji seksualnej moze si? przejawiac w trojaki sposob: jako pozbawienie mozliwosci uczenia si?, jako
rozwijanie mozliwosci uczenia si? oraz jako obnizanie poziomu apetencjj z rowno — czesnymi wymaganiami duzej aktywnosci seksualnej. Jest to zresztq spekulacyjny potrojny model kontroli seksualnosci przez spoleczenstwo.
Wariant pierwszy — podany przez Schmidta — polega na odebraniu mozliwos — ci uczenia si?. Mozna sobie wyobrazic spoleczenstwo, ktore b? dzie pozbawialo swoich czlonkow systematycznie і od wczesnych lat mozliwosci seksualnego uczenia si?, wskutek czego rozwijac si? b? dq jednostki о male] apetencji seksualnej, uwarunkowanej jedynte czynnikami bioiogicznymi. Nast? pstwem takiego procesu socjalizacji bylby wi? c rozvvoj osobnikow z такі apetencji seksunimj. ktbrzy wykazywaliby slab^ aktywnosc seksualn<i і minimalne frustracje seksualne. Wpraw — dzie w spoleczenstwach zachodnich od dawn a jest stosowany w praktyce podobny model regulacji spolecznej, a jego nast? pstwem jest jednak wiele silnych frustraeji seksualnych, lecz cel socjalizacji jest reaiizowany nieadekwatnymi sLrategiami. Ponadto model ekologiczny seksualnosci opiera si? na innych zasadach obnizunia sily apetencji seksualnej ntz metody stosowane przez spoleczenstwa zachodnie. Roznica polega na tym, ze wedlug modelu ekoiogicznego nie chodzi о hamowanie przejawow seksualnosci і blokowanie apetencji seksualnej, lecz о zapobieganie jej powstawaniu poprzez uczenie si?, со jest mozliwe do przeprowadzenia za pomoa} prawidlowych strategii socjalizacji oraz perfekcjonistycznych technologii uczenia si? przy dzisiejszym stanie dydaktyki. W spoleczenstwie takim istnialby pozorny paradoks maksymalnego ucisku seksualnosci z minimalnq subiektywn^ frustraeji. Byloby to spoleczenstwo wykazujtice mali aktywnosc seksuafnq і nie wykazujice frustraeji seksualnych. W spoleczenstwie takim represja seksualnosci w ogofe nie bylaby uswiadomiona, a ponadto ludzie byliby wobec niej bezsilni, gdyz agresja, ktora moglaby wzniecac opor, bylaby minimalna. Togo rodzaju ucisk seksualnosci, pofegajticy na odebraniu mozliwosci seksualnego uczenia si?, nie jest zreszUj calkowicie spekulacyjny. Od stuleci odgrywa on pewnq rol? w naszym spoleczenstwie, zwlaszcza w pewnych jego grupach (np. w srodowiskach ortodoksyj — no-katolicktch). Socjalizacja seksualna dziewczqt, wydaje si?, w duzym stopniu podlega temu mechanizmowi. Badania mlodych dziewczqt po okresie dojrzewania, ktore zyjq w abstyneneji seksualnej, wykazuji u nich zadziwiajqco malo swiadomie rejestrowanych frustraeji seksualnych. Czynnikami lez^cymi u podloza tego zjawiska nie sq roznice biologiczne w apetencji seksualnej, lecz czynniki spoleczne, ktore dziewcz? tom sknteczniej niz chlopcom odbierajq mozliwosc uczenia si? zachowan seksualnych. Nast? pstwem tego jest fakt, ze wiele kobiet osi^ga pelni? swej apetencji seksualnej dopiero ok. 30 r. z.
Drugi wariant regulowania seksualnosci przez spoleczenstwo, rozwazany przez Schmidta (1974), polega na rozwijaniu mozliwosci seksualnego uczenia si?. Mozna sobie wyobrazic spoleczenstwo, ktore swoim czlonkom systematycznie і od wczesne — go wieku oferowaloby roznorodne mozliwosci uczenia si? w zakresie seksualnosci, wskutek czego optymalnie rozwijaloby nabytq. apetencj? seksualnip Przejawialoby si? to m. in. w akceptacji, pozytywnej ocenie oraz zalecaniu roznych zachowan seksualnych we wszystkich grupach wieku. Jesli rownoczesnie spoleczenstwo takie umozliwialoby rozwoj jednostek о silnych indywidualnosciach, prawdopodobnie stwarzaloby to przeslanki do formowania si? wolnej seksualnosci. Jesli zas autono — шіа ego byiaby systematycznie ograniczana, podobnie jak swiadome ksztaltowanie apetencji seksualnej, mogloby to sprzyjac rozwojowi spoleczenstwa, w ktorym seksualnosc stawalaby si? decyduj^cym srodkiem panowania. Seksualnosc bylaby gratyfikacfe, za pomoc^ ktorej moglyby ulegac wzmacnianiu konformistyczne sposoby zachowan. Tej gratyftkacji podlegaliby wszyscy, ktorzy dzi? ki odpowiedniej manipulacji seksualnosciEi mogliby bye dopasowywani, podporzqdkowywani і zmu — szani do posluszenstwa, odci^gani od problemow і konfliktow spolecznych oraz z perfekcjQ sterowani w kierunku zmierzaj£|cym do pozbawienia ich zainteresowan politycznych і krytyeznej postawy. Jest to ekstremalny obraz spoleczenstwa opartego na represywnym odsublimoWaniu (Marcuse), ktorego pierwsze jaskolki wyraznie obserwuje si? juz w zachodnich spofeczeristwach.
Zgodnie z trzecim wariantem reguiaeji spolecznej seksualnosci mozna sobie wyobrazic spoleczenstwo, ktore oddzialywa w kierunku ksztaltowania u swych czlonkow niskiego poziomu apetencji seksualnej poprzez pozbawienie ich mozliwos — ci seksualnego uczenia si?, lecz rownoczesnie wymaga duzej aktywnosci seksualnej od ludzi doroslych, propagujqc jako wazny symbol wysokiego statusu spoleczne — go і szcz? scia. W spoleczenstwie takim dorosli ludzie uprawialiby seks ponad poziom odczuwanej apetencji seksualnej. Takze і ta mozliwosc nie jest utopijna. W takiej sytuaeji znajduje si? cz? sc starszej generaeji naszego spoleczenstwa, ktora w dzieciris — twie stawiana byla wobec wymagan bezwarunkowego ograniczenia pragnieri seksuai — nych, a obecnie poddana zostala propagandzie seksualnej, ktorej eksplozja z kolei z trudem daje si? pogodzic z ich slabo rozwini? t^ apetencji
Okazalo si? wi? c, ze odwrocenie si? od skostniaiego, biologicznego modelu pop? dowego psychoanalizy poszerza wgl^d w mozliwosci spolecznej kontroli seksu — alnosci, Seksualnosc ta — dzi? ki perfekejonistyeznie rozbudowanej technologii uczenia si? — moze bye poddana о wiele silniejszemu rezymowi oraz moze bye о wiele silniej kontrolowana, і to w sposob bardziej subtelny і niedostrzegalny, niz na podstawie tradycyjnego modelu psychohyraulicznego seksualnosci.