1. PsychoanaUza
Jest to odmiana psychologii gl? bi; kierunek psychologii stworzony przez
Zygmunta Freuda. Nazywana bywa freudyzmem dla odroznienia od innych kierunkow psychologii gl? bi, np. psychologii indywidualnej Alfreds Adlera і psychologii analitycznej Karola Junga.
Psychoanaliza jest teoriq і metodg badania psychologicznego (i technik^ badania), ktora wiedzte do uswiadomienia czlowiekowi istniej^cych w jego nieswiadomosci wspomnien, pragnien і obrazow, poniewaz ich istnienie wywoluje zaburzenia psychiczne і fizyczne. Poznanie zycia psychicznego toczgcego si? w nieswiadomosci wymaga zastosowania specjalnych metod analizy psychologicznej. Poprzedniczk^ psychoanalizy byla koncepcja katharsis (oczyszczenia). Platon rozu — mial przez to „ulzenie duszy przez zaspokojenie jej potrzeb moralnych”; Arystote — les — oczyszczenie przez zaspokojenie nami? tnosci; jego zdaniem przedstawianie nami? tnosci w teatrze umozliwia widzom zast? pcze jej przezywanie і zaspokojenie. Jozef Breuer razem z Zygmuntem Freudem uzyli poj? cia katharsis na oznaczenie odreagowania przez chorego czlowieka utajonych kompleksow, со wiodlo do poprawy lub wyleczenia. Pocz^tkowo, w ceiu odreagowania, stosowano technik? hipnozy, pozniej Freud wprowadzil technik? swobodnych skojarzeh. Uzywal jej w celu wytlumaczenia tla wykrytych zaburzen psychicznych, uwarunkowanych zwykle przez kompleksy seksualne powstale w okresie dzieci? cym. Najwazniejsze zalozenia klasycznej psychoanalizy sg nast? pujqce:
a. Determinizm. Kazde zjawisko psychiczne jest scisle zwi^zane z innymi zjawi — skami psychicznymi і trwalymi cechami osobowosci oraz uzaleznione od nich.
b. Nieswiadomosc. Glowny nurt zycia (uczucia, dj|zenia І wszelkie procesy psychiczne) toczy si? w nieswiadomosci, ktora odgrywa istotn^ rol? v zyciu czlowieka, poniewaz okresla jego poglqdy, motywacje, stosunek do innych ludzi. Dotarcie do nieswiadomosci jest trudne, jednak mozliwe poprzez analiz? tzw, czynnosci pomylkowych і interpretacj? marzeri sennych, w ktorych nieswiadome dgzenia latwiejsze do uchwycenia. W. nieswiadomosci rozgrywajq si? zdarzenia psychiczne, ktore nie sg dost? pne bezposredniej samoobserwacji, lecz tworzg przeslanki do swiadomych procesow psychicznych. Wiele zachowan czlowieka sterowanych jest nieswiadomie, tj. wlasciwe motywy tych zachowan sf[ skryte przed swiadomosci^. Rowniez odczuwanie sympatii lub antypatii do swiezo poznanego czlowieka moze miec swoje podloze w tresci nieswiadomosci. Ciggly przymus, jakiemu pod wplywem kultury podlega cialo і psychika czlowieka, zahamowal zycie
. ■ ■
psychiczne. Stlumione pod wplywem urazow і przebytych doswiadczen uczucia, nami? tnosci, dqzenia і sklonnosci zostajq wyparte do nieswiadomosci, gdzie nadal si? rozwijajq, tworzq okreslone struktury psychiczne, ktore, poczqtkowo ukryte, : . wydostajq si? na powierzchni?, gdy tylko oslabnie cenzura (we snie lub w stanach roztargnienia). U neurotykow stlumione zdarzenia о tresci patogennej zostajq f zapomniane, a na ich miejsce pojawia si? objaw chorobowy. Objaw jest wi? c ; f:;; substytutem znaczqcego przezycia, ktore zapadlo w nieswiadomosc.
c. Teoria libido. W swojej teorii libido Freud (1905) m. in. scharakteryzowal Д jego trzy fazy przedgenitalne, kompieks Edypa і inne. Praca ta wywolala wstrzqs. w spoleczenstwie, bowiem Freud uwazal, ze libido odgrywa istotnq rol? w rozwoju Ї; psychiki od najwczesniejszego okresu zycia, podczas gdy dotychczas dzieci byly — uwazane za istoty aseksualne. Zgodnie z Freudem, istotnym bodzcem do rozwoju pop? du seksualnego jest nie tylko rodzaj narzqdow plciowych (m? skich iub zcnskich), lecz і calosc wtornych cech plciowych, ktore wyrazajq si? w wyglqdzie і poruszaniu si? czlowieka. Sqsiedztwo narzqdow plciowych і narzqdow wydal — niczych doprowadzilo do skojarzen, ktore przyczynily si? do niedowartosciowania seksualnosci. Anatomiczna roznosc narzqdow plciowych wywiera wplyw na psychi — k? ludzi І staje si? podstawq wszelkiego zroznicowania osobowosci. Libido, rozumiane jako pop? d seksualny b? dqcy glownym zrodlem energii psychicznej, ; odgrywa szczegolnq rol? w zyciu czlowieka, w jego rozwoju і dojrzewaniu, a zwlaszcza w dojrzewaniu seksualnym і dojrzewaniu do milosci erotycznej. Pojawia si? ono w najwczesniejszym dziecinstwie і w ciqgu zycia osobniczego ulega roznym przemianom. W rozwoju libido, na podstawie koncentracji doznawanej przyjemno- sci przy stymulacji, wyroznia si? rozne fazy:’okres przedgenitalny, okres latencji і okres genitalny. W okresie przedgenitalnym wyodr? bnia si? trzy fazy. Do ok. 3 r. z, dziecko przechodzi przez faz? orafnq І faz? analnq. Oznacza to, ze stymulacja okolicy ust, a pozniej odbytu dostarcza dziecku gratyfikacji seksualnej, W dalszym rozwoju libido, do ok. 6 r. z., dziecko przechodzi faz? fallicznq, w ktorej stymulacja narzqdow plciowych, a zwlaszcza prqcia iub lechtaczki, staje si? zrodlem gratyfikacji seksualnej. W tym czasie dose cz? sto pojawiajq si? oznaki masturbaeji dzieci? cej.
W dalszym rozwoju libido zaezyna si? koncentrowac na osobach z najblizszego otoczenia lub na przedmiotach zewn? trznych. U chlopcow rozwija si? kompieks Edypa charakteryzujqcy si? pragnieniami seksualnymi skierowanymi w stron? matki, przy jednoczesnym uczuciu wrogosci do ojea, poczuciu winy і obawy przed karq. U dziewczqt rozwija si? kompieks Elektry, cechujqcy si? szczegolnym przywiqzaniem і pragnieniami seksualnymi skierowanymi w stron? ojea; powstaje tez kompieks kastraeji wskutek uswiadomienia sobie braku prqda. Kompleksy te, jako sprzeczne z formujqcym si? sumieniem, zostajq stlumione і wyparte do nieswiadomosci. Po iikwtdacji kompleksu Edypa dziecko przechodzi okres latencji (utajenia), w ktorym sila libido wyraznie si? zmniejsza. W dalszym rozwoju sila libido znowu zaezyna si? zwi? kszac і wybucha gwaltownie w okresie dojrzewania.
W tym okresie libido koncentruje si? nie tylko na okolicy wlasnych narzqdow plciowych, lecz zostaje skierowane na zewnqtrz, zwlaszcza ku obeym osobom z otoczenia. Gratyfikacja jest teraz osiqgana nie tylko poprzez stymuiacj? narzqdow plciowych, lecz takze poprzez przezycia emocjonalne zwiqzane z czlowiekiem, na
ktorego zostalo ukierunkowane libido. Nasilenie si? rozkoszy przy tego rodzaju przezyciach uzdalnia czlowieka do rozwoju milosci erotycznej.
Prawidlowy rozwoj libido moze ulegac zakloceniom. Silne urazy psychiczne w okresie dzieci? cym moga spowodowac fiksacj?, czyli trwale zwiqzanie si? pewnej cz? sci libido z okreslona faza rozwoju: oralna, analna lub falliczna — Fiksacje te warunkuja wyst? powanie w psychice doroslego czlowieka cech charakterystycznych dla wczesniejszych dzieci? cych faz rozwoju libido і uzewn? trzniaja si? w poslaci patologicznej masturbacji, dewiacji seksualnej, egotyzmu і niezdolnosci do przezycia gl? bokiej milosci erotycznej. Innym mechanizmem patologicznym sa regresje. Powstaja one w wyniku konfliktu mi? dzy libido a superego (sumienie) przy rownoczesnej niedomodze mechanizmow obronnych (subiimacji), ktore wskutek tej niedomogi nie ukierunkowuja libido na nieseksualne obiekty. Wynikiem regresji, czyli cofni? cia si? do dzieci? cych form zaspokajania libido, sa rozne rodzaje nerwic, ktore stanowia zast? pcze formy zaspokojenia libido,
Przed Freudem utozsamiano seksualnosc z genitalnoscia — Sqdzono, ze seksualnosc wraz z jej fizycznymi, psychicznymi і morainymi konsekwencjami pojawia si? dopiero w okresie dojrzewania. Freud odkryl, ze przelomy analogiczne do doj — rzewania istnieja juz we wczesniejszych fazach rozwojowych, np. przy rozroznianiu mi? dzy „moje” і „twoje”, Odkrycie tych kryz wymagalo nowej koncepcji seksualnosci. W swojej koncepcji libido Freud stwierdzil: „nazywam seksualizmem wszystko, со podkresla roznic? mi? dzy plciami". Jednakze nadal istnieje znak zapytania, gdzie lezy granica libido. Matka, ktora karmi dziecko, spelnia bez wqtpienia funkcj? swojej plci. W tym sensie jest to akt seksualny. Ale rozpatrujac to od strony oseska, stwierdzamy, ze chodzi о zupelnie inne zdarzenie. Jesli bowiem akt karmienia z punktu widzenia matki moglby miec charakter seksualny, to dla dziecka jest on przede wszystkim przyj? ciem pokarmu. Akt matki ma zwiazek z utrzymywaniem rodzaju ludzkiego; akt dziecka sluzy utrzymywaniu przy zyciu indywidualnego osobnika. Z tej perspektywy znika roznica mi? dzy pop? dem seksualnym a pop? dem samozachowawczym, czyli pop? dem zycia. Fakt ten musial w koncu uwzgl? dnic Freud. Jego koncepcja Erosa obejmuje obydwa te elementy. Nie ogranicza si? tylko do obszaru seksualnosci genitalnej, lecz zostaje rozciagni? ta na,,pop? d zycia” (samozachowawczy).
W swietle wspolczesnych badan wiele stwierdzen Freuda nie znajduje potwier — dzenia. Nie daje si? utrzymac teza о powszechnosci kompleksu Edypa і о jego znaczeniu dla powstania kultur pierwotnych. Tez? t? podwazyl Malinowski (1927), ktory stwierdzil, ze w spolecznosci typu matriarchalnego kompieks Edypa w ogole nie wyst? puje. W swietle wspolczesnego stanu wiedzy nie da si? utrzymac tezy о niezmiennych wewn? trznych dynamizmach rozwojowych, sprawiajqcych, ze dziecko w pewnej fazie rozwojowej szczegolnie silnie przywiazane jest do rodzica plci odmiennej, a wobec rodzica tej samej plci wykazuje zazdrosc і wrogosc (Sears, 1942). W powstawaniu zwiazkow uczuciowych mi? dzy rodzicami і dziecmi zasadnicza rol? odgrywa wychowanie oparte na procesach uczenia si?. Podobnie mozna kwes- tionowac wszelkie stadia rozwoju libido і rozwoju osobniczego czlowieka w uj? ciu podanym przez Freuda. W uj? ciu tym aktywnosc seksualna і zachowanie dzieci sa funkcja niezmiennych, uniwersalnych praw rozwojowych, uwarunkowanych we-
wn? trznym dynamizmem biologicznym. Jest to sprzeczne z doswiaflczeniem spolecz — пуш, z ktorego wynika, ze aktywnosc seksualna moze bye bardzo roznorodna, przy czym roznorodnosc ta wynika z kulturowo (i indywidualnie) uwarunkowanej odmiennosci srodowiska wychowawczego wraz z calym zespolem modeli, norm, narod, kar itp.
d. Trojwymiarowa struktura osobowosci. Osobowosc sklada si? z trzech sfer: id (ono), со oznaeza prymitywne, nieswiadome tendeneje pop? dowe; ego (ja), ktore oznaeza sfer? osobowosci kontrolujqcq id, swiadome ,ja”, b? di|ce wynikiem dostosowania si? do rzeczywistosci poprzez cz? sciowe zaspokojenie І cz? sciowe hamowanie pop? dow prymitywnych; superego (sumienie), со oznaeza, ja" idealne, powstaie pod wpiywem oddzialywan wychowawczych і zalecanych, akceptowanych norm spoiecznych. Id (wrodzone, gatunkowe doswiadezenia wyrazone w pbstaci sil pop? dowych) jest glownym zrodlem energii І motorem osobowosci. Ego (nabyte, osobnicze doswiadezenia, реіпцее funkcje mediacyjne і koordynuj^ce wymagania id і superego) rowniez cz? sciowo funkcjonuje poza polem swiadomosci oraz jest wynikiem konfrontaeji slepych si! id z realiami rzeczywistosci. Ego swiadome, Iqcz^c wymagania id ze srodowiskowym kontekstem sytuacyjnym і wpiywem warunkow zewn? trznych, „zamienia” zasad? rozkoszy na zasad? rzeczywistosci. Superego (nabyte, spoleczne doswiadezenia w postaci zakazow і nakazow spoiecznych) pelni rol? sumienia, ktore represjonnje slepe sily id. Sq to zinternalizowane normy і nakazy spoleczne, ktore nabywa si? od rodzicow, nauczycieli і osob znacz^cych. Poniewaz normy zinternalizowane we wczesnym dziecinstwie stanowiq nieswiadome cz? sc superego, nie podlegaje one koordynaeji ze strony swiadomej cz? sci ego, a wi? c nie podiegaje zasadzie rzeczywistosci.
Funkcjonowanie psychiki polega na permanentnej grze wrodzonych impulsow (id), tlumtecego je sumienia (superego) oraz nieswiadomych lub swiadomych, rzgdz^cych si? zasade rzeczywistosci, decyzji ego. Wprawdzie osobowosc czlowieka jest ukfadem zachowujqcym rownowag? dynamieznq tych trzech elementow, lecz stale zagraza jej dezintegraeja. Slepe, nieopanowane, zywiolowe impulsy id, rzqdzece si? wylqcznie zasade rozkoszy, moge przelamac kontrol? superego і mechanizmy obronne ego. Jesli do tego dojdzie, to zakloceniu ulegaje stosunki czlowieka z otaczajecym go srodowiskiem spolecznym, gdyz zachowuje si? on niezgodnie z zasade rzeczywistosci. Rola l? ku polega na sygnalizowaniu swiadomosci stanu zagrozenia wewn? trzn^ dezintegraejq. Nerwica jest wynikiem konfliktu mi? dzy pop? dowymi dzialaniami id (glownie seksualnymi) a wymogami ego і superego. IConflikt ten rozgrywa si? w psychice ludzkiej poza progiem swiadomosci. Pop? dy dtpq do zaspokojenia; zycie stwarza im przeszkody. Pop? dy cz? sciowo zostaj^ wskutek tego stiumione (wyparte ze swiadomosci), lecz w dalszym cij|gu sq dynamiezne і energia ich moze zostac skierowana na inne, nieseksualne і nieegois — tyczne cele poprzez sublimacj?. Jesli rozwoj libido nie przebiega prawidlowo, stlumienie і subiimaeja zawodz^, to w nast? pstwie istniej^cych sytuacji konfiik — towych rozwija si? nerwica.
Czynnosci sensoryezne і motoryezne oraz procesy uezenia si? stanowi^ drugo — rz? dne elementy („wtorne procesy ego") w teorii osobowosci Freuda. Jednakze mi? dzy czlowiekiem і srodowiskiem istnieje autonomieznose stosunkow oparta
|
|
m. in. na wplywie myslenia, spostrzegania і zachowania si? na przystosowanie czlowieka do srodowiska. Podwazenie mitu hordy pierwotnej (gnipy lokalnej u ludow zbieracko-lowieckich) zasadniczo podwazylo uj? cie id і superego w koncepcji osobowosci Freuda (Sears, 1942).