Seksualnosc jest jednym z zasadniczych czynnikow motywuj^cych ludzi do kontaktow і wi? zi interpersonalnych. Jednakze w historyczno-ewolucyjnym rozwoju czlowieka nie seksualnosc, lecz wspolna praca, produkcja dobr material — nych oraz koniecznosc zapewnienia sobie warunkow do egzystencji byly zasadniczy — mi czynnikami, ktore doprowadzily do skupienia si? ludzi w gromady і spoleczen — stwa. Wraz z wlasdwosciami fizycznymi І psychicznymi, a przede wszystkim swiadomosci^, mysleniem І mowj|, rozwijaly si? stosunki spoleczne. Czlowiek jest wi? c zarowno produktem jak і tworc^ warunkow zycia, w jakich ezgystuje; jest tez tworc^ samego siebie oraz spoleczenstwa ludzkiego, ktorego jest cz? sciq (Borman, 1978).
Badania zachowan pozwalajq na przyj? de uogolnionego modelu mechanizmow „rozrusznikowych” dzialaj^cych w kierunku zblizenia si? osobnikow ptci odmien — nych. Organizm jednej plci sygnalizuje w rozny sposob swoj$ zdolnosc do kontaktu seksualnego. Sygnaly te aktywizujti u osobnika plci odmiennej zachowania, ktorych jakosc wytwarza w organizmie pierwotnie sygnalizujj|cym gotowosc do kontaktu seksualnego ukierunkowan^ na konkretnego osobnika. Powstanie І wyroznicowanie si? mechanizmow „rozrusznikowych” — na okreslonym poziomie rozwoju biologi- cznego — jest filogenetycznie uksztaltowanym, celowym dostosowaniem si? do zmiennych warunkow w obr? bie nieustannie zmieniajqcej si? przyrody (Misgeld, 1974). Zjednoczenie seksualne dwoch odr? bnie egzystuj^cych osobnikow urzeczywi- stnia si? w obiektywnych warunkach ich egzystencji, podlega prawidlowosciom rozwoju materii, a system przygotowuj^cych je sygnalow erotycznych jest funkcjj| tych prawidlowosci (Misgeld, 1978). Wszystko to u czlowieka jest odpowiednio zabezpieczone і znajduje odzwierdedlenie zarowno w indywidualnym rozwoju ontogenetycznym, jak і w historyczno-kulturowym і biologiczno-ewolucyjnym rozwoju filogenetycznym.
Ten ogoiny model mechanizmow lez^cych u podloza kontaktow seksualnych і motywuj^cych je nie pozwala jednak na sdsle sprecyzowanie tego, czym jest seksualnosc. Brak ogolnej koncepcji seksualnosci zmusza do definiowanla jej w kate — goriach opisowych oraz utrudnia interpretacj? zaklocen w sferze seksualnej. Warto podkreslic, ze mimo rozpowszechnienia wielu pogl^dow uchodz^cych za truizmy tylko na zasadzie ich gl? bokiego zakorzenienia w psychice oraz mimo permanentnego zainteresowania seksualnosci^ о wiele rzadziej spotyka si? systematyczne badania motywacji seksualnej niz innych podstawowych potrzeb czlowieka, takich jak glod lub agresja. To samo odnosi si? do teoretycznych koncepcji pop? du seksualnego, poz^dania seksualnego, pobudliwosci plciowej iub podniecenia seksualnego.
Istota seksualnosci nie moze bye wyjasniona w kategoriach biologicznych ani
tcz w kategoriach psychologiczno-hedonistycznych. Koncepcje ewolucyjne nie wyjasniajq tego, jak „swiadomosc seksualna” pojawila si? w przebiegu ewoiucji. Koncepcje teleologiczne wyjasniajq sens і cel zycia (i seksualnosci) posmiertnq gratyfikacjq. W koncepcjach psychoanalitycznych (Ferencziego, Fromma і in.) ujmuje si? sens і cel seksualnosci w kategoriach dqzen do przywrocenia utraconej jednosci z otoczeniem, jednakze ten sens і cel, wedlug psychoanalitykow, sq skryte przed swiadomosciq czlowieka. Podobne tresci, chociaz zwykle skryte, zawarte sq w innych koncepcjach, np. w tantryzmie indyjskim. Koncepcje behawioralne, mimo ze sq powszechnie przyjmowane w wyjasnianiu przyczyn zaburzen seksualnych oraz w terapii seksualnej, nie dajq zadnego wglqdu w istot? seksualnosci. Wyjasniajqc rozne formy zachowan seksualnych czlowieka, a nawet przyczyny tych zachowan, nie dajq one zadnej odpowiedzi na pytanie, jaki jest ich sens, jakie sq ich wartosci і со one swiadczq о czlowieku.
Spoleczna geneza w historycznej ewoiucji seksualnosci oraz jej utylitarne funkcje sprawiajq, ze seksualnosc mozna rozpatrywac w roznych kategoriach wartosci. Wedlug Trawinskiej (1977) sq to wartosci: a) witalna, wyrazajqca si? w relacjach zdrowotnych і nap? dowo-energetycznych, b) kulturowa, uksztaltowana przez tradycj? historycznq, c) moralna, odnoszqca si? do systemow etycznych і prawnych skodyfikowanych lub obiegowo-informacyjnych, d) osobista, prywatna, uzalezniona od samowiedzy czlowieka oraz roznych znaczeri poszczegolnych form aktywnosci seksualnej. Hierarchia waznosci seksualnosci dla czlowieka zmienia si? w zaleznosci od stopnia rozwoju osobowosci і gromadzenia sumy doswiadczen zyciowych, przemian swiatopoglqdowych, cech indywidualnych (wlasciwosct tempe — ramentu, sily potrzeby seksualnej) oraz etapu zycia. Zalezy tez ona od sily innych potrzeb, zainteresowan oraz bogactwa swiata wewn? trznego, np. potrzeby wladzy, dominacji і in., ktdre — jesli sq odpowiednio silne — mogq zmienic hierarchi? wartosci na niekorzysc potrzeby seksualnej. Pewien wplyw na wartosc seksualnosci wywiera caloksztalt zmian spolecznych, a m. in. proces laicyzacji, liberalizacji, a takze wahania w zakresie oceny innych wartosci, posrednio zwiqzanych z seksual — nosciq, takich jak zdrowie, sukces, satysfakcja zyciowa.
W ostatnich iatach rozgorzala dyskusja nad mozliwosciq і celowosciq zmiany tradycyjnego ujmowania seksualnosci. Pojawiajq si? gfosy wskazujqce na koniecznosc stworzenia typologii podejscia czlowieka do seksualnosci, przeciwstawiajqce si? istnieniu jednego powszechnie obowiqzujqcego modelu. Wsrod wielu innych postaw wobec seksualnosci postuluje si? spolecznq akceptacj? wzgl? dnej autonomii seksualnosci, wzgl? dnej jej niezaleznosci od caloksztaltu zycia, nie poddawanie jej wartoscio — waniu etycznemu, nie wiqzanie z zadnymi wartosciami transcedencyjnymi і religijny — mi, lecz uznawanie wzgl? dnej autonomii, podobnie jak ma to miejsce z jedzeniem і spaniem. W przyszlosciowym doborze ludzi — przy akceptacji takiej typologii — duzq rol? odgrywalby dobor partnerow wykazujqcych podobne postawy wobec seksualnosci (ma to zresztq duze znaczenie rowniez і obecnie). Jesli bowiem czlowiek z pewnq postawq napotyka partnera, ktory oczekuje od interakcji seksualnych zupelnie czegos innego (zrozumienia, wspolnoty), moze to stwarzac frustracje і konflikty.
Seksualnosc jest wrodzonq, naturalnq potrzebq і funkcjq organizmu ludzkiego, podobnie jak oddychanie, procesy trawienia І inne. Czlowiek rodz’i si? wyposazony w seksualny potencjal Fizjologiczny, ktory ulega ksztaltowaniu przez doswiadczenia zyciowe; w sumie wi? c seksualnosc jest uwarunkowana zintegrowanym oddzialywa — niem czynnikow biologicznych, psychicznych і spolcczno-kulturowych. Zaburzenia seksuaine wyst? puj$ wowczas, gdy ta wrodzona funkcja ulegnie zahamowaniu lub znieksztalceniu, albo tez pozostaje w skrajnej dysharmonii z pozostaiymi sferami osobowosci czlowieka. W tym sensie seksualnosc nalezy rozpatrywac jako niewyroz — nicowanq sil? nap? dow$, ktora znajduje ujscie w formach uksztaltowanych przez czynniki psychospoleczne і kulturowe. Seksualnosc ta lezy u podloza aktywnosci zmierzaj^cej nie tylko do bezposredniego zaspokojenia seksualnego, lecz warunkuje tez wiele innych zachowan, chociaz nie wiodq one do kontaktow seksualnych, Zasi? g і granica tych zachowan nie jeszcze dostatecznie zbadane, nie raozna ich wi? c z calii pewnosci^ okreslic. Sej to jednak zachowania w specyficzny sposob modyfiku — j$ce wiele kontaktow spolecznych, a rownoczesnie wyznaczajqce granice і zasi? g zainteresowan seksuologii.
Seksualnosc jest jednym z zasadniczych motorow dynamizujqcych l^czenie si? ludzi z sob^ oraz ksztakuj^cych wielowymiarowosc wspolzycia mi? dzyludzkiego. W biologicznym sensie zwiqzek seksualny nalezy rozpatrywac jako realizacj? ludzkiej t? sknoty za wyjsciem poza granice swojej indywiduainosci і za zlqczeniem si? z otaczaj^cym swiatem; trudnosci w autentycznej wi? zi z innym czlowiekiem przyczyn^ zaburzen seksualnych oraz konfliktow mi? dzyludzkich na tie seksualnym (K? piriski, 1973). Zwiqzek seksualny dwojga ludzi, ktorego formy і gl? bia zalezq od caloksztaltu ich osobowosci, promieniuje z kolei na cah| osobowosc partnerow, modyfikujqc caloksztalt ich funkcjonowania w spoleczenstwie. Sens seksualnosci tkwi wi? c m. in. w wytwarzaniu okresionych stosunkow і wi? zi mi? dzy partnerami, w tworzeniu jednosci, ,,nas” z dwojga osob plci odmiennych. Ta rola spoleczna seksualnosci w wieiu przypadkach zawodzi na dlugq met?. W wielu zwi^zkach maizeriskich, w ktorych kazdy partner mysli tylko о sobie, „wspolzycie z lalkg moze dawac wi? ksze poczucie posiadania partnera” (Burger, Prinz і Giese, 1976).
Seksualnosc jest waznym elementem komunikacji mi? dzyludzkiej. Ewolucja filogenetyczna, dzi? ki rozwojowi j? zyka (jako drugiego ukladu sygnalowego) oraz kultury sprawila, ze seksualnosc czlowieka rozni si? od seksualnosci zwierz^t; jednak, mi mo roznic, ma ona nadal wspolne cechy biologiczne skladaj^ce si? na dwie funkcje: reproduktywnq і komunikacyjn£|. Wediug Doewita (1978) seksualnosc mozna uwazac za specyficzny, psychosomatyczny j? zyk ciala, za form? pierwotnie niewerbalnej komunikacji. Spolkowanie w sensie psychosomatycznym wyraza wi? c atrakcyjnosc, przywi^zanie, akceptacj?, zaufanie, zaangazowanie, bezpieczenstwo і zadowolenie. Nagosc zas wyraza autentycznosc, zaufanie і oddanie. Poniewaz akceptacja, przywiqzanie, bliski kontakt, zaufanie І bezpieczenstwo uniwersalny — mi potrzebami czlowieka, ich komponenty sq pozq. dane we wszelkich relacjach mi? dzyludzkich, a szczegolnie w relacjach seksualnych, W kontakcie seksualnym istnieje tez dwuznacznosc komunikacji oraz komponenty ambiwalentne, takie jak pozostawanie bezbronnym, odsloni? cie si?, oddanie, uzaleznienie і in., і tylko wspoiistniej^ce metasygnaly odslaniajq prawdziwe znaczenia sygnalu. W tym sensie
seksualnosc staje si? nie tyle zrodlem „izolowanej” rozkoszy ile srodkiem ekspresji istoty relacji milosnych, pod warunkiem, te sygnalizowane і obiecywane przez j? zyk ciala przywi^zanie, akceptacja і in. autentyczne і rzeczywiste. Jesti tak jest, to komunikacja seksualna mote nabierac gl? bszego znaczenia і sensu, a nie ograniczac si? tylko do dostarczenia przejsciowej gratyfikacji. Kultywacja і rozwoj tak pojmowanej komunikacyjnej funkcji seksualnosci przyczyniajq si? do kultywacji і rozwoju kontaktow І wi? zi mi? dzyludzkich oraz do zwi? kszenia stopnia ich humanizacji, w przeciwieristwie do przesadnie akcentowanych w dotychczasowym rozwoju seksuologii і seksiatrii dysfunkcji seksualnych, Allyn-Ohm (1978) dodal ponadto, ze seksualnosc jest srodkiem, nie celem. Moze si? ona wyrazac w aktywnosci masturbacyjnej lub bye form^ zaangazowania і spontanieznej komunikacji w starogreckim znaezeniu tego slowa, definiujqcym jq. w kategoriach metafizyez — nych, w ktorych rozpatrywany jest sens egzystencji czlowieka. Ekstaza seksualna jest szczytowym doswiadezeniem w erotyeznej komunikacji mi? dzyludzkiej. Cechuje si? nun. swiadomosciq bycia „poza sob^” і odezuwaniem jednosci z wszechswiatem. Poetycko mozna to zdefiniowac jako doswiadezanie wiecznosci. Autor ten odroznil dhigotrwaiy stan ekstazy seksualnej, dost? pny jedynie dia pewnej grupy ludzi, od orgazmu u ludzi nastawionych fallocentrycznie.
Obuchowski (1977) przez poj? cie erotyki, ktor^ zawsze uwazal za wytwor wylqcznie ludzki, zwiqzany z rozwojem psychiki czlowieka, rozumie przezycia wewn? trzne maj^ce zrodlo w seksualnosci oraz pewne wobec niej postawy і jej oceny. Inni autorzy uwazajq, ze erotyka powstaje w wyniku nawarstwienia si? potrzeby seksualnej na stosunki spoleczne, ktore sprzyjajq. kontaktom seksualnym oraz nadaj^ im odpowiedniq tresc і kierunek. Nauk? zajmujqcq si? erotyk^ nazywaj^ erotology.
Potrzeba jest wlasciwosci^ czlowieka, ktora sprawia, ze jego organizm nie moze prawidlowo funkcjonowac bez zaistnienia okreslonych warunkow (Obuchowski, 1977). Prawidlowe funkejonowanie w przypadku potrzeby seksualnej dotyezy rozwoju czlowieka oraz optymalnej sprawnosci w zachowaniu siebie і gatunku. Napi? cia seksuaine powstajqce w organizmie mog$ bye zredukowane wowczas, gdy zostan^ prawidlowo rozpoznane oraz gdy zostan^ wyuezone sposoby ich redukeji. W zwi^zku z tym Gapik (1977) omowil proces konkretyzacji, mentalizaeji і socjaliza — cji potrzeby seksualnej. Konkretyzacja porzeby seksualnej polega na tym, ze w miar? nabywania doswiadczenia seksualnego dochodzi do ograniczenia zachowan nieefek — tywnych na rzecz dostarczajqcych satysfakcji, ktore wskutek tego ulegaj<| wzmocnie- niu. Mentalizacja potrzeby seksualnej przejawia si? w odzwierciedfeniu w swiadomo — sci faktu istnienia tej potrzeby oraz sposobow jej zaspokojenia. Socjalizacja potrzeby seksualnej polega na podporz^dkowaniu wzorow zachowania seksualnego hierarchii wartosci przyj? tych przez spoleczenstwo.
Na rozwoj potrzeby seksualnej duzy wplyw wywieraj^ pozaseksualne cechy osobowosci, m. in. dlatego, ze w rozwoju osobniezym tworz^ si? one wczesniej. Rozwijajq si? juz od urodzenia і przed okresem dojrzewania osiqgaj^ okreslony (chociaz zwykle niepelny) stopien swojej dojrzalosci. Naklada si? na nie wzmagaj^ca si? na sile w okresie dojrzewania potrzeba seksualna. W zaleznosci od tego, jakie
wartosci reprezentuj^ cechy osobowosci, na ktore „nakladajg. si?”! napi? cia seksual — ne, czfowiek zachowuje si? w okreslony sposob w zyciu seksualnym. Wynika z tego, ze ostateczne wzory zachowan seksualnych czlowieka sq ksztaltowane przez potrze- b? seksualny, stanowiqc^ przede wszystkim element dynamizujqcy, oraz przez cechy osobowosci czlowieka, okreslaj^ce wzory ekspresji seksualnej. Nie istnieje zadna „natura” potrzeby seksualnej wyznaczaj^ca jej poll — lub monogamicznosc. Poglqd ten podziela coraz wi? cej badaczy, a m. in. Gebhard (1968), ktory stwierdzil, ze nie ma zadnej wrodzonej lub biologicznie uwarunkowanej tendencji do monogamii.
W rozwazaniach nad seksualnosci:* czlowieka dose cz? sto uzywa si? termtnu,,pop? d seksualny”. Wedlug Giesego (1959) pop? d seksualny to wybiorezy stan gotowosci do przyj? cia partnera w zakresie jego plciowosci. Na ogol przez pop? d plciowy rozumie si? czynniki motywacyjne uwarunkowane biologicznii struktur^ organizmu, powoduj^ce formy zachowania, ktorych celem jest zaspokojenie okreslo — nych potrzeb organizmu. Poj? cie pop? du bywa zreszt^ uzywane zamiennie lub bliskoznaeznie z poj? ciem motywu lub potrzeby. Niektorzy uzywajq go zamiennie nawet na okreslenie instynktu. Pomijaj^c pewne zamieszanie w zakresie nomenklatu — ry potrzeby, pop? du і instynktu nalezy zwrocic szczegoln^ uwag? na zdecydowane odroznienie motywacji seksualnej od zachowania seksualnego. Rozne przejawy seksualnosci, np. zachowania hetero — lub homoseksualne, szczegolne prefereneje і upodobania seksualne albo roznorakie dewiaeje seksualne, mog$ bye roznymi wyrazami tego samego seksualnego stanu motywacyjnego. Poza tym jednak spotyka si? rozne zachowania seksualne uwarunkowane motywaejami pozaseksualnymi.
W dyskusji nad modelem seksualnosci glowny akcent kladzie si? nie na rozroznianie wrodzonosci lub nabytosci motywacji seksualnej, lecz na to, czy motywaeja ta stanowi stale sumuj^cji si? energi? pop? dowjj, czy tez raezej dyspozyej? do reagowania w okreslony sposob na okresione bodzee. Zarysowuje si? tez kilka koncepcji seksualnosci: w^ska — traktuj^ca seksualnosc jako zrodlo napi? c і rozko — sznych odpr? zen; szersza — uznaj^ca jq nie tylko za zrodlo napi? c І odpr? zen seksualnych, lecz takze satysfakcji z zaspokojenia innych potrzeb psychicznych, np. potrzeby dominaeji; najszersza — traktujqca seksualnosc w kategoriach redukcji napi? c seksualnych, zaspokojenia pozaseksualnych potrzeb oraz tworzenia wi? zi z innym czlowiekim. Koncepcje te odpowiadaj^ kolejno podejsciu do seksualnosci biologicznemu, psychologicznemu і psychospolecznemu. Czyni si? rowniez pewne wysilki w kierunku stworzenia, w scislej wspolpracy z innymi dyscyplinami nauki oraz na podstawie teorii spoleczenstwa, spolecznej teorii seksualnosci. Teoria ta mialaby wyjasniac mechanizmy spoleczne ksztaltuj^ce rozne wzory zachowan seksualnych, a takze mechanizmy socjoekonomiczne і socjokulturowe sprzyjajqce rozwojowi zaburzeh seksualnych (Sigusch Aspekte…, 1972). Ponadto mialaby ona ukazac mechanizmy przenoszenia si? sprzecznosci spolecznych na sprzecznosci indywidualne, mechanizmy socjalizacji potrzeby seksualnej oraz mechanizmy, na ktorych podstawie frustraeje seksualne przyczyniajq si? do zachowan agresywnych і destrukcyjnych. Po odkryciu patogenii systemu spolecznego mozna b? dzie stworzyc optymalny spolecznie model seksualnosci, a wi? c w skali spolecznej zapobiegac rozwojowi wielu zaburzen seksualnych.